روزی خواهد آمد. بر سر پیمان خود هستیم .
- شناسه خبر: 29728
- تاریخ و زمان ارسال: ۸ اسفند ۱۳۹۹ ساعت ۰۵:۲۶
- نویسنده: تحریریه بقاع خبر
![](https://boghanews.ir/wp-content/uploads/2021/02/1-3.jpg)
به گزارش بقاع خبر از دانشنامه اسلامی : بر اساس منابع شیعه، حکومت عباسی در دوره امامت امام حسن عسکری(ع) درصدد یافتن فرزند وی به عنوان مهدی و جانشین پدر بود و از این رو تولد امام زمان مخفی نگه داشته شد و جز چند تن از یاران خاص امام یازدهم شیعیان کسی او را ندید. از این جهت پس از شهادت امام عسکری(ع)، بسیاری از شیعیان دچار تردید شدند و فرقههایی در جامعه شیعه پدید آمد و گروهی از شیعیان، از جعفر کذاب، عموی امام زمان، پیروی کردند. در این شرایط توقیعات امام زمان که عموماً خطاب به شیعیان نوشته میشد و توسط نائبان خاص به اطلاع مردم میرسید، موجب تثبیت دوباره تشیع گردید؛ تا جایی که در قرن چهارم هجری از میان فرقههایی که پس از امام یازدهم از شیعه منشعب شده بودند، تنها شیعه دوازدهامامی باقی مانده بود.
امام زمان پس از شهادت پدرش، در غیبت صغری به سر برد و در این مدت به واسطه چهار نائب خاص با شیعیان ارتباط داشت. با آغاز غیبت کبری در سال ۳۲۹ق، ارتباط مردم با امام زمان(عج) از راه نایبان خاص نیز پایان یافت. در اعتقاد شیعیان، مهدی(عج) زنده است تا زمانی که به همراه حضرت عیسی(ع) ظهور کند. علمای شیعه درباره دلایل و جزئیات عمر طولانی امام زمان، تبیینهایی ارائه کردهاند. به اعتقاد شیعیان، حجت بن الحسن(عج) در آخرالزمان ظهور میکند و به همراه یارانش حکومتی جهانی برپا میسازد و دنیا را که پر از ظلم و ستم شده است، آکنده از عدل و داد مینماید. در روایات اسلامی، توصیه مسلمانان به انتظار فرج مورد تأکید فراوان قرار گرفته و شیعیان این روایات را به معنای انتظار ظهور امام زمان میدانند. تفاسیر شیعه با اتکا به روایات معصومان، پارهای از آیات قرآن کریم را درباره امام زمان دانستهاند. روایات بسیاری از ائمه درباره امام زمان، زندگی و غیبت و حکومت او نقل شده و کتابهای حدیثی فراوانی با هدف نقل این روایات نوشته شده است. علاوه بر کتب حدیثی، آثار بسیاری تألیفی و تحلیلی نیز درباره امام زمان نگاشته شده است. اهل سنت با استناد به منابع روایی خود، مهدی را منجی آخرالزمان میدانند و او را از نسل پیامبر(ص) تلقی میکنند، اما با این حال بسیاری از آنها معتقدند که او در آخرالزمان متولد خواهد شد. در این میان برخی از علمای اهل سنت همچون سبط بن جوزی و ابن طلحه شافعی، همانند شیعیان معتقدند مهدی موعود همان فرزند امام حسن عسکری است. ادعیه و اذکار فراوانی برای ارتباط با امام زمان در عصر غیبت نقل شده است؛ مانند دعای عهد، دعای ندبه، زیارت آل یاسین و نماز امام زمان. بر اساس برخی احادیث، دیدار با امام زمان در عصر غیبت نیز ممکن است و برخی از عالمان شیعه در کتابهای خود حکایتهایی را از دیدار برخی افراد با امام زمان ذکر کردهاند. اماکن بسیاری در نقاط مختلف به امام زمان منسوب شده است؛ از جمله سرداب غیبت در سامرا، مسجد سهله در کوفه و مسجد جمکران در قم.
|
|
نام | محمد بن حسن |
کنیه | ابوالقاسم، اباصالح |
زادروز | ۱۵ شعبان، ۲۵۵ق یا ۲۵۶ق. |
زادگاه | سامرا |
مدت امامت | هنوز ادامه دارد |
لقب(ها) | مهدی، بقیه الله، قائم، صاحب الزمان |
پدر | امام حسن عسکری(ع) |
مادر | نرجس خاتون |
اجداد بزرگوار ایشان :
امامان شیعه ؛ امام علی · امام حسن · امام حسین · امام سجاد · امام باقر · امام صادق · امام کاظم · امام رضا · امام جواد · امام هادی · امام حسن عسکری |
|
محتویات
- ۱ نام، کنیهها و القاب
- ۲ خانواده
- ۳ ولادت: زمان و مکان، مخفیبودن و چگونگی آگاهی شیعیان
- ۴ عمر امام زمان
- ۵ محل زندگی
- ۶ ویژگیهای ظاهری و اخلاقی
- ۷ دلایل اثبات امامت
- ۸ دوران امامت
- ۹ ظهور و قیام امام زمان
- ۱۰ سخنان و مکتوبات
- ۱۱ جایگاه امام زمان در قرآن و روایات
- ۱۲ ارتباط با امام زمان
- ۱۳ دیدگاه اهل سنت
- ۱۴ جستارهای وابسته
- ۱۵ پانویس
- ۱۶ منابع
نام، کنیهها و القاب
در احادیث شیعه، برای امام دوازدهم نامهایی همچون محمد، احمد و عبدالله ذکر شده است. با این همه او در میان شیعیان بیشتر با مهدی شناخته میشود که از لقبهای اوست.[۱] بر اساس احادیث متعدد، او همنام پیامبر اسلام است.[۲] در برخی احادیث و منابع مکتوب شیعه مانند الکافی و کمال الدین، نام او با حروف جدا و به صورت «م ح م د» آمده است.[۳] این جدانویسی به سبب احادیث متعددی است که بردن نامِ او را ممنوع دانستهاند.[۴]
- حرمت تسمیه
احادیث فراوانی در منابع شیعه، بردن نام اصلی امام دوازدهم را منع کرده و حرام دانستهاند.[۵] دو نظریه مشهور درباره این روایات وجود دارد: نظریه نخست از آنِ کسانی مثل سید مرتضی، فاضل مقداد، محقق حلی، علامه حلی و چند عالم دیگر است که این حرمت را مخصوص زمان تقیه میدانند. در مقابل، میرداماد و محدث نوری این حرامبودن را در تمام دوران قبل از ظهور جاری دانستهاند.[۶]
- کنیهها و القاب
امام دوازدهم شیعیان، در منابع مختلف و ادعیه و زیارات با القاب و کنیههای بسیاری وصف شده است. محدث نوری در کتاب نجم الثاقب به حدود ۱۸۲ نام و لقب اشاره کرده[یادداشت ۱] و در کتاب «نامنامه حضرت مهدی(عج)» حدود ۳۱۰ اسم و لقب برای امام آمده است. برخی از القابی که محدث نوری برشمرده چنین است: مهدی، قائم، بقیه الله، منتقم، موعود، صاحب الزمان، خاتم الاوصیاء، منتَظَر، حجه الله، منتقم، احمد، ابوالقاسم، ابوصالح، خاتم الائمه، خلف یا خلف صالح، خلیفه الله، صالح، صاحب الامر.[۷] [یادداشت ۲]
نام و القاب امام دوازدهم شیعیان در منابع اهل سنت نیز آمده است؛ هرچند در این منابع، بیشتر از عنوان «مهدی» استفاده شده و القاب و ویژگیهای دیگر، کمتر ذکر شده است. لقب «قائم» در منابع اهل سنت بهندرت یافت میشود.[یادداشت ۳][۸]
پدر امام زمان(عج)
پدر امام زمان(عج)، امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان دوازده امامی است که به مدت شش سال، از شهادت امام هادی(ع) در سال ۲۵۴ تا سال ۲۶۰هـ، که به دست معتمد عباسی به شهادت رسید، امامت شیعیان را بر عهده داشت.[۹]
- مادر امام زمان(عج)
مادر امام زمان(عج) به نامهای متعددی خوانده شده است: نرجس، سوسن، صقیل یا صیقل، حدیثه، حکیمه، ملیکه، ریحانه و خمط.[۱۰] در مجموع چهار گونه روایت درباره سرگذشت و ویژگیهای مادر امام زمان نقل شده است؛ بر اساس روایتی که ابتدا شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه آن را نقل کرده،[۱۱] مادر امام زمان(عج) شاهزادهای رومی دانسته شده و در روایتهایی دیگر، بدون اشاره به سرگذشت او، تنها به تربیت مادر امام زمان در خانه حکیمه، دختر امام جواد(ع) اشاره شده است.[۱۲] بنابر دسته سوم روایات که مسعودی آنها را در اثبات الوصیه نقل کرده[۱۳] مادر امام زمان علاوه بر تربیت در خانه عمه امام یازدهم، در همان خانه هم به دنیا آمده است. روایات دسته چهارم تفاوت اساسی با سه دسته اخیر دارند. در این روایات مادر امام زمان(عج)، کنیزی سیاهپوست دانسته شده است.[۱۴] برخی از این روایات، خصوصا دسته چهارم آنها، با یکدیگر قابل جمع و تطبیق نیست. از همین رو علامه مجلسی میگوید روایات دسته چهارم با روایات بسیاری در این زمینه اختلاف دارد مگر آنکه آنها را درباره مادر با واسطه یا مربی امام زمان تلقی کنیم.[۱۵]
- جده امام زمان(عج)
مادر امام حسن عسکری(ع) و مادربزرگ امام زمان(عج) که در روایات به نام «جَدّه» خوانده شده است. برخی محققان میگویند او نقش مهمی در وقایع دوران غیبت صغری داشته و بر اساس منابع، پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) امور شیعیان به طور عمده بر دوش او قرار گرفته بود.[۱۶]
- عمه پدر امام زمان(عج)
حکیمه، دختر امام جواد(ع) و عمه امام حسن عسکری(ع)، همزمان با چهار امام زندگی کرده و بر اساس منابع شیعی، شاهد و راوی ولادت امام زمان(عج) بوده است، مادر امام زمان در خانه او تربیت شده و بسیاری از روایات درباره ولادت امام زمان، از او نقل شده است.[۱۷]
- جعفر کذاب
جعفر بن محمد، عموی امام زمان پس از درگذشت امام حسن عسکری، مدعی امامت شد و به همین دلیل جعفر کذاب خوانده میشود. منابع روایی، او را اهل فسق و فجور و گناهان بزرگ دانستهاند.[۱۸] او علاوه بر ادعای امامت و انکار وجود وارث برای امام عسکری(ع)، دولتمردان وقت را بر ضد امام دوازدهم تحریک کرد[۱۹] بر اساس برخی منابع، او تا پایان زندگی بر ادعای خود باقی ماند و خود را امام میدانست. برخی دیگر از منابع نوشتهاند که او از ادعای خود دست برداشت و توبه کرد و شیعیان به جای جعفر کذاب، او را جعفر تواب میخواندند. جعفر کذاب در ۴۵ سالگی در سامرا درگذشت.؛[۲۰]
- خواهر و برادر
در بیشتر منابع شیعه و سنی از امام زمان عج به عنوان تنها فرزند امام حسن عسکری(ع) یاد شده است.[۲۱] هر چند اقوال دیگری هم آمده است که ایشان دو برادر و سه خواهر دارد.[۲۲]
- همسر و فرزند
بنابر تحقیق کتاب دانشنامه امام مهدی، از حوالی دهه ۱۳۵۰ شمسی بحثی جدید مطرح شده است که آیا امام زمان(عج در زمان غیبت و حتی زمان ظهور، همسر و فرزند دارد؟[۲۳] سه نظر دراینباره وجود دارد. گروهی همچون سید محمد صدر موافق ازدواج امام زمان(عج) هستند و عمدتا به تعدادی از روایات و ادعیه استناد میکنند که در آنها به فرزندان و همسر امام زمان(عج) اشاره میشود. در مقابل، مخالفان ازدواج میگویند کسی که ازدواج میکند نمیتواند ناشناخته باقی بماند در حالیکه غیبت امام برای ناشناخته بودن ایشان است. آنها همچنین به روایاتی استناد میکنند که صراحتا امام عصر(عج) را در زمان غیبت و ظهور، بدون فرزند معرفی میکند. گروه دیگری مانند سید جعفر مرتضی عاملی این قضیه را محل شک و تردید میدانند و ترجیح میدهند که در این مورد سکوت کنند.[۲۴]
ولادت: زمان و مکان، مخفیبودن و چگونگی آگاهی شیعیان
- زمان ولادت
درباره سال ولادت فرزند امام عسکری(ع) اختلاف است. بخشی از منابع کهن به تاریخ تولد او نپرداختهاند و آن را مخفی دانستهاند.[۲۵] اما روایات بسیاری از شیعه و برخی از اهل سنت، سال ولادت امام دوازدهم شیعیان را ۲۵۵ق[۲۶] یا ۲۵۶ق[۲۷] دانستهاند.
درباره ماه تولد امام نیز اختلافاتی وجود دارد؛ اما قول مشهور شعبان است و بسیاری از منابع کهن شیعه نیز همین ماه را بیان کردهاند.[۲۸] در عین حال برخی از منابع شیعه[۲۹] و سنی[۳۰] رمضان و برخی از منابع اهل سنت[۳۱] ماه ربیعالاول و ربیعالثانی را ذکر کردهاند.
منابع تاریخی درباره روز تولد امام دوازدهم، گزارشهای مختلفی دارند که در میان آنها، روز نیمه شعبان گزارش معروف و مشهور است.[۳۲] در میان عالمان شیعی، کلینی، مسعودی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، فتال نیشابوری، امین الاسلام طبرسی، ابن طاووس، ابن طقطقی، علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ بهایی و دیگران و در میان دانشمندان اهل سنت ابن خلکان، ابن صباغ مالکی، شعرانی حنفی، ابن طولون و دیگران این قول را گزارش کردهاند. همچنین شب جمعه اول رمضان یا شب جمعهای از ماه رمضان در کتاب کمال الدین شیخ صدوق گزارش شده است.[۳۳][یادداشت ۴]
- مکان ولادت
مورخانی که در این باره سخن گفتهاند، بر این مطلب اتفاق نظر دارند که امام زمان(عج) در خانه پدرش امام عسکری(ع) در سامرا به دنیا آمد[۳۴] و این خانه در کوچهای جای داشت که نامش را «راضه» یا «وصافه» میگفتند.[۳۵] این خانه هماکنون بارگاه امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) است.[۳۶] بنابر نقلهای تاریخی امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) سالها پیش از تولد امام زمان(عج) به سامرا، مرکز خلافت عباسی،[۳۷] خوانده شدند و تا پایان عمر در همانجا سکونت داشتند.[۳۸]
- شرح ماجرا
نقل مشهور از شرح ولادت امام زمان(عج)، بر اساس روایت حکیمه خاتون عمه امام عسکری(ع) است. در بخشهایی از گزارش شیخ صدوق از سخنان حکیمه آمده است:
«امام حسن عسکری مرا به نزد خود فراخواند و فرمود: ای عمه! امشب نزد ما باش که شب نیمه شعبان است و خدای تعالی امشب حجت خود را ـ که حجت او در روی زمین است ـ ظاهر سازد. گفتم: مادر او کیست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدایت شوم! اثری از حمل در او نیست. فرمود: همین است که به تو میگویم.
گوید: آمدم و چون سلام کردم و نشستم، نرجس آمد، تا کفش مرا از پایم درآورد و گفت: بانوی من و بانوی خاندانم حالتان چطور است؟ گفتم: تو بانوی من و بانوی خاندان من هستی. [نرجس] از کلام من ناخرسند شد و گفت: عمه! این چه سخنی است؟ بدو گفتم: دخترم! خدای تعالی امشب به تو پسری خواهد بخشید که در دنیا و آخرت آقاست. نرجس خجالت کشید و حیا کرد. چون از نماز فارغ شدم، افطار کردم و در بستر خود خوابیدم. نیمههای شب برای ادای نماز برخاستم و آن را به جای آوردم؛ در حالی که نرجس در خواب بود و هیچ تغییری در او پدید نیامده بود. به تعقیبات نماز پرداختم و پس از آن دراز کشیدم. سپس هراسان بیدار شدم. او همچنان خواب بود. پس برخاست و نماز گزارد و خوابید.
حکیمه در ادامه گوید: بیرون آمدم و در جستجوی فجر به آسمان نگریستم. دیدم فجر اول دمیده است و او در خواب است. شک بر دلم عارض گردید. در این هنگام ابومحمد (امام عسکری (ع)) از اتاق خود صدا زد: ای عمه! شتاب مکن که آن امر، نزدیک شده است. گوید: نشستم و به قرائت سورههای الم سجده و یس پرداختم. در این میان او هراسان بیدار شد. به نزد او رفتم و گفتم: آیا چیزی احساس میکنی؟ گفت: آری ای عمه! گفتم: بر خودت مسلط باش و دلت را استوار دار، که این حالت، همان است که با تو گفتم. حکیمه گوید: مرا چُرتی فراگرفت و تولد انجام یافت. پس با ندای سرورم به خود آمدم و جامه را از روی او برداشتم و او (فرزند نرجس) را دیدم که در حال سجده بود و مواضع سجودش بر زمین است. او را در آغوش گرفتم. دیدم پاک و تمیز است.
ابومحمد فرمود: ای عمه جان! فرزندم را به نزد من آور! او را نزد وی بردم. ابومحمد یک دستش را زیر کمر او و دست دیگر را زیر کتفش گذاشت به گونهای که پاهایش بر روی سینه او قرار گرفت. آن گاه زبانش را در دهان او گذاشت و دستش را بر چشم و گوش و مفاصل وی کشید. سپس فرمود: پسرم! سخن بگو. او گفت: «أشهد أن لااله الا الله وحده لاشریک له و أشهد أن محمدا رسول الله». سپس بر امیر مؤمنان و سایر امامان(ع) درود فرستاد تا آنکه بر پدرش رسید و زبان درکشید».[۳۹]
- مخفی بودن ولادت
به گفته شیخ مفید امام عسکری(ع) به دلیل شرایط دشوار آن زمان و جستجوی شدید سلطان وقت، و به سبب آنکه مشهور شده بود شیعیان منتظر آمدن مهدی(ع) هستند، ولادت فرزندش را مخفی نگه داشت».[۴۰]
خلفای بنیعباس بنابر روایات پیامبر(ص) و ائمه(ع) میدانستند که دوازدهمین امام شیعیان، همان مهدی موعود است؛ بنابراین مراقبانی بر امام حسن عسکری و منزل آن حضرت گماردند. مورخان گفتهاند معتمد عباسی به قابلهها امر کرده بود تا وقت و بیوقت، سرزده وارد خانه سادات – بهویژه خانه امام عسکری(ع)- شوند و درون خانه را بگردند و از حال همسر او باخبر شوند و گزارش دهند.[۴۱] نقل شده است کنیزی به نام ثقیل، گویا برای حفظ جان امام زمان(ع) ادعای بارداری کرد و بازداشت شد و مدت دو سال تحت نظر قرار گرفت تا اطمینان به عدم بارداری وی حاصل شد و سپس او را رها کردند.[۴۲]
در روایات نیز به پنهان بودن تولد مهدی و دلیل آن اشاره شده است.[۴۳] امام سجاد(ع) میفرماید: «در قائم ما سنتهایی از انبیا هست… اما سنت از ابراهیم، پنهانبودنِ ولادت و کنارهگیری از مردم است».[۴۴] همچنین امام صادق(ع) میفرماید: «ولادت صاحب الامر بر این خلق پوشیده است تا اینکه ظهور کند؛ برای اینکه بیعت کسی بر گردنش نباشد».[۴۵]
مخفی بودن ولادت، در تاریخ پیامبران نیز سابقه داشته است، از جمله ولادت ابراهیم(ع) از ترس کشتهشدن به دست پادشاه زمانش پنهانی بود.[۴۶] قرآن کریم نیز در سوره قصص آیه ۷ تا ۱۳، در شرح ولادت موسی بن عمران(ع) به پنهانیبودن آن اشاره میکند.
- شاهدان ولادت
حکیمه دختر امام جواد (ع) و دو تن از کنیزان امام حسن عسکری به نامهای ماریه و نسیم از شاهدان ولادت او محسوب میشوند. شیخ طوسی و شیخ صدوق آوردهاند: «نسیم و ماریه گویند: چون صاحب الزمان از رحم مادر به دنیا آمد، دو زانو بر زمین نهاد و دو انگشت سبابه را به جانب آسمان بلند کرد. آنگاه عطسه کرد و فرمود: “الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله”. ستمکاران پنداشتهاند که حجت خدا از میان رفته است. اگر برای ما اذن در کلام بود، شک زایل میگردید».[۴۷]
- گزارشهای اهل سنت
در میان دانشمندان اهل سنت، برخی ولادت امام مهدی (عج) را گزارش کرده؛ اما در مورد موعود بودن او سکوت کردهاند، مثل ابناثیر (م ۶۳۰ق) در کتاب الکامل فی التاریخ،[۴۸] ابنخلکان (م ۶۸۱ق) در کتاب وفیات الاعیان[۴۹] و ذهبی (م ۷۴۸ق) در کتاب العبر. برخی دیگر علاوه بر گزارش کردن ولادت، به موعود بودن او نیز تصریح کردهاند، مثل ابنطلحه شافعی (م ۶۵۲ق) در مطالب السؤول[۵۰] و ابن صباغ مالکی (م ۸۵۵ق) در الفصول المهمه.[۵۱]
- آگاه شدن شیعیان از ولادت
برخی از شیعیان خاص و مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع)، امام زمان(ع) را در کودکی دیدهاند. شیخ مفید از اشخاصی مانند محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر(ع)، ابوعلی بن مطهر، عمرو اهوازی و ابونصر طریف، خادم خانه امام یازدهم(ع)، نام میبرد که توانستهاند امام زمان(ع) را ببینند.[۵۲]
محمد بن عثمان عمری به همراه چهل نفر دیگر نزد امام حسن عسکری(ع) بودند. امام(ع) فرزند خود را به آنان نشان داد و فرمود: «این امام شما پس از من و جانشین من در میان شماست. از وی فرمان ببرید و در دین خود اختلاف نکنید که در این صورت هلاک میشوید و پس از این هرگز وی را نخواهید دید».[۵۳]
شبیه همین روایت را شیخ طوسی نقل کرده و از اشخاصی مانند علی بن بلال، احمد بن هلال، محمد بن معاویه بن حکیم و حسن بن ایوب بن نوح نیز نام برده است.[۵۴] همچنین کلینی به نقل از ضوء بن علی عِجْلی روایت کرده که مردی از اهالی فارس گفت: به منظور خدمت در منزل حضرت عسکری(ع) به سامرا رفتم و امام(ع) مرا مسئول خرید خانه کرد. روزی امام عسکری(ع) فرزند خود را (که در حدود دو سال داشت) به من نشان داد و فرمود: «هذا صاحبکم». ضوء بن علی عجلی اضافه میکند که آن مرد اهل فارس گفت پس از آن تا زمان رحلت امام حسن عسکری(ع)، دیگر آن کودک را ندیده است.[۵۵]
شیخ مفید نیز اشخاصی را از جمله عثمان بن سعید و پسرش محمد بن عثمان را از کسانی میداند که امام زمان (عج) را در زمان حیات پدرش دیدهاند. همچنین اشخاصی از خاندانهای بنی الرحبا از نصیبین، و بنی سعید، و بنی مهزیار از اهواز، و بنی الرکولی از کوفه، و بنی نوبخت از بغداد و گروهی از اهالی قزوین و قم و منطقه جبال نیز امام زمان (عج) را در زمان حیات امام حسن عسکری(ع) دیدهاند.[۵۶]
- واکنش بنی عباس
پس از رسیدن خبر بیماری امام حسن عسکری(ع) به خلیفه وقت، المعتمد عباسی، وی پنج نفر از افسران مورد اعتماد خود را برای زیر نظر گرفتن امام(ع) به منزل وی فرستاد. همچنین المعتمد به قاضی القضاه خود دستور داد تا ده نفر از افراد مورد اعتماد خویش را مأمور مراقبت از امام(ع) قرار دهد.[۵۷]
امام حسن عسکری(ع) در وصیتش، تمام دارایی خود را به مادرش حُدَیث واگذار کرد که البته عباسیان اجازه ندادند تمام اموال به مادر برسد و نصف اموال را جعفر عموی امام زمان(ع) تصاحب کرد.[۵۸]
پس از وفات امام حسن عسکری(ع)، خلیفه عباسی گروهی را به خانه امام(ع) فرستاد و این گروه علاوه بر مهر و موم کردن خانه و اموال امام(ع)، به جستجوی فرزند وی پرداختند و زنان و کنیزان او را نیز از جهت بارداری مورد بررسی قرار دادند[۵۹] و کنیزی به نام ثقیل را که مشکوک به بارداری بود، به همراه خود بردند و به مدت دو سال تحت نظر داشتند و پس از آن وی را رها ساختند.[۶۰]
عمر امام زمان
امام زمان در سال ۲۵۵ق به دنیا آمد[۶۱] و به اعتقاد شیعیان، زنده است تا زمانی که همراه عیسی(ع) ظهور کند.[۶۲] حدود دوازده قرن از آن تاریخ میگذرد. علمای شیعه درباره چگونگی این عمر طولانی، پاسخهای گوناگونی ارائه داده و «امکان تداوم حیات انسان» را از جهت علمی و عملی بررسی کردهاند.[۶۳]
پاسخهای تجربی
زیست شناسان، عمر زیاد را برای انسان ممکن میدانند. لطفالله صافی گلپایگانی سخنان فراوانی از دانشمندان غربی نقل میکند که ادعا کردهاند از نظر زیستشناسی، انسان میتواند تا ۸۰۰ یا ۱۰۰۰ سال عمر کند.[۶۴]
پاسخهای عقلی و کلامی
- اراده الهی میتواند به طول عمر یا دوام عمر انسانی تعلق گیرد.
- نفس انسان، جسم را تدبیر میکند و بر آن تسلط دارد. اگر نفس چنان قدرتمند باشد که علاوه بر تدبیر، بر جسم نیز ولایت داشته باشد، میتواند به اذن الهی جسم خود را تا زمانی طولانیتر باقی نگه دارد.
- بقاء در انسان ذاتاً امکان دارد و عدم بقاء به جهت امر عارضی است. امر عارضی هم ممکن العدم است. پس اگر امر عارضی نباشد، بقاء حاصل است.
- با توجه به گزارشهای تاریخی و وقوع آن، برترین دلیل برای امکان یک شی، وقوع آن است.
- اعجاز: طول عمر امام زمان از باب اعجاز است و یکی از امور فوق طبیعی است.
- طعام و شراب عزیر نبی بعد از صد سال سالم و تازه باقی ماند بدون اینکه دارای روح باشند، انسان دارای روح به طریق اولی میتواند عمری فراتر از عمر عادی داشته باشد.[نیازمند منبع]
نمونههای تاریخی
ابوحاتم سجستانی در کتابی به نام «المُعَمَّرون و الوصایا» از کسانی که عمری فراتر از عمر عادی داشتهاند، سخن گفته است، مانند آدم، نوح، خضر و لقمان بن عادیا.[۶۵] برخی علمای شیعه مانند شیخ صدوق در کمال الدین،[۶۶] کراجکی در البرهان علی صحه طول عمر الامام صاحب الزمان[نیازمند منبع] نیز در پاسخ به شبهه طول عمر، فصلی در باب معمرین نگاشتهاند و دهها تن از کسانی که عمر طولانی داشتهاند را برشمردهاند.
کتابهای آسمانی
در تورات[یادداشت ۵] انجیل[نیازمند منبع] از انسانهایی نام برده شده که عمری طولانی و غیرعادی داشتهاند. قرآن کریم نیز سالهای دعوت نوح را نهصد و پنجاه سال میشمرد،[۶۷] و از عمرهای طولانی در امتهای پیشین خبر میدهد.[۶۸]
روایات
در بخشی از روایات نیز به عمر دراز امام زمان اشاره شده است از جمله از امام سجاد(ع) نقل شده است: قائم ما سنتهایی از پیامبران دارد… سنت او از آدم و نوح، طول عمر است…[۶۹] امام صادق(ع) امام زمان را به ابراهیم(ع) تشبیه کرده که صد و بیست سال عمر کرد ولی همچون جوانی سی ساله بود.[۷۰] از امام حسن(ع) نقل شده است که خداوند عُمر نُهمین فرزند برادرم حسین را طولانی میکند، سپس با قدرت خود او را در صورت جوانی با سنّ کمتر از چهل سال، ظاهر میگرداند.[۷۱]
پایان عمر امام
امام زمان پس از قیام در آخرالزمان، بر جهان حکومت خواهد کرد. مدت حکومت در روایات از هفت تا ۳۰۳ سال ذکر شده است.[نیازمند منبع] در روایات اهل سنت، مدت هفت سال شهرت دارد[۷۲] و در روایات شیعه، بیش از ده سال. برخی روایات شیعه، طول حکومت را هفت سال دانستهاند، اما هر سال معادل ده[۷۳] یا بیست سال[۷۴] به طول میانجامد. در برخی روایات، طول حکومت، به مشیت الهی گره خورده و مبهم است.
درباره چگونگی شهادت یا وفات امام زمان، روایتی نقل نشده است.[۷۵] برخی از علما با توجه به قول مشهور شهادت همه امامان بر اساس روایت «ما منّا الا مقتول او مسموم»[۷۶] قائل به شهادت امام در پایان حکومت هستند.[نیازمند منبع] تنها یک نقلِ غیرروایی از نحوه شهادت امام خبر میدهد. در این نقل، امام مهدی پس از هفتاد سال حکومت، به دست زنی ریشدار به نام سعیده به شهادت میرسد. اگرچه الزام الناصب،[۷۷] این نقل را در میان اتفاقات پس از ظهور ذکر میکند و آنگاه این مجموعه نقل را برداشت از روایات میداند، اما چنین روایتی در میان منابع روایی یافت نشده است.[۷۸]
بنا به اعتقاد امامیه، پس از پایان عمر امام زمان، رجعت رخ خواهد داد.[نیازمند منبع] امام حسین(ع) اولین کسی است که رجعت خواهد کرد و امام مهدی را غسل و کفن خواهد کرد و بر او نماز خواهد گزارد .[۷۹]
محل زندگی
- محل تولد و زندگی پیش از غیبت
امام مهدی(ع) از هنگام تولد تا آغاز غیبت صغری در زادگاهش سامرا زندگی میکرد. در این دوران سردابِ خانه امام عسکری(ع)، محل زندگی و عبادت وی بوده و بنابر گزارشهایی، بارها در زمان حیات پدرش در این مکان دیده شده است.[۸۰] جاسم حسین معتقد است او در سالهای پایانی عمر پدرش به همراه او در مراسم حج شرکت کرد و سپس در مدینه مخفی شد.[۸۱] این نظریه با منابع تاریخی شیعه چندان سازگار نیست.[۸۲]
- محل زندگی در دوران غیبت
برخی روایات به نامعلوم بودن محل زندگی امام زمان (عج) در دوران غیبت اشاره دارند. با این حال در روایات دیگر از مکانهایی مانند ذی طوی[۸۳] کوه رَضْویٰ،[۸۴] و طیبه(مدینه)[۸۵] به عنوان محل زندگی امام زمان(ع) در دوران غیبت یاد شده است. از آنجا که در دوران غیبت صغری نواب اربعه با او در ارتباط بودهاند، میتوان گفت حداقل بخشی از این غیبت را در عراق گذرانده است.[نیازمند منبع] برخی منابع بر اساس داستانی، جزیره خضراء را محل زندگی امام زمان در دوران غیبت کبری معرفی کردهاند[۸۶] که از سوی برخی عالمان شیعی مورد تردید جدی قرار گرفته و آثاری در نقد آن نگاشته شده است.[یادداشت ۶]
ابن قیم جوزی و ابن خلدون، به شیعیان نسبت میدهند که معتقدند امام زمان(ع) در دوران غیبت در سرداب زندگی میکند و از همان جا ظهور خواهد کرد،[۸۷] ولی در کتابهای شیعه چنین اعتقادی دیده نمیشود و نزد آنان تقدّس این مکان به جهت محل زندگی و عبادت امام در دوران حیات پدرش است.
- محل ظهور، قیام، حکومت و زندگی (پس از ظهور)
درباره محل ظهور امام زمان (عج) اطلاع دقیقی در دست نیست. او بر پایه روایتی، در منطقه ذی طوی ظهور میکند. سپس با ۳۱۳ نفر از یارانش به مکه میرود، به حجر الاسود تکیه میدهد و پرچم خود را به اهتزاز درمیآورد.[۸۸] بر اساس این روایت و روایات دیگر[۸۹] آغاز قیام امام زمان(ع) از مسجدالحرام است و یاران او بین رکن و مقام با او بیعت میکنند.[۹۰] در برخی روایات از تهامه (منطقهای در غرب شبه جزیره عربستان) به عنوان نقطه آغاز قیام امام زمان(ع) یاد شده است[۹۱] به مکه که جزئی از این سرزمین است نیز تهامه گفته میشود.
در برخی روایات، کرعه،[۹۲] محل خروج امام زمان(ع) معرفی شده است که احتمالا حاصل خلط شدن قیام امام زمان با قیام یمانی از یمن است.[۹۳] محمد قرطبی از نویسندگان اهل سنت، مغرب اقصی[۹۴] و قاضی نعمان مغربی، مغرب[۹۵] را محل خروج ذکر کردهاند که با روایات شیعه مبنی بر آغاز قیام امام دوازدهم از مکه سازگار نیست و احتمال خلط آن با مکان خروج سفیانی وجود دارد.[۹۶]
برخی روایات، شهر کوفه را مرکز حکومت،[۹۷] مسجد کوفه را محل قضاوت،[۹۸] و مسجد سهله را محل زندگی[۹۹] و تقسیم بیت المال[۱۰۰] توسط حضرت پس از قیام ذکر کردهاند.
مکانهای منسوب به امام زمان
مکانهایی به امام مهدی(ع) منسوب شده و گفته شده است که شیعیان در دوران غیبت کبری برای ارتباط با وی در این مکانها حاضر میشوند:
- سرداب غیبت: محل عبادت امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(ع).
- مسجد جمکران: در نزدیکی روستای جمکران در قم، که بنابر قول معروف، به دستور امام زمان (عج) توسط حسن بن مثله جمکرانی ساخته شده است.
- مسجد سهله: مقامی در این مسجد، منسوب به امام زمان(ع) است که در قسمت میانی مسجد و در بین مقام امام سجاد(ع) و مقام حضرت یونس قرار دارد. برخی روایات محل زندگی امام زمان(ع) را پس از ظهور، این مکان معرفی کردهاند.[۱۰۱]
- ذی طوی: نام منطقهای در مکه است که در داخل حرم مکی قرار دارد و طبق برخی روایات، حضرت مهدی(ع) در آنجا زندگی میکند. در برخی روایات، محل ظهور و مرکز تجمع یاران وی نیز همین منطقه یاد شده است. بر اساس روایتی، پیش از آنکه امام دوازدهم قیام خود را از کنار کعبه آغاز کند، در این مکان منتظر ۳۱۳ یار خود است.[۱۰۲]
- کوه رضوی: برخی روایات، محل زندگی امام زمان(ع) را در دوران غیبت، کوه رضوی ذکر میکند.[۱۰۳] رضوی از کوههای تهامه در میان مکه و مدینه است.[نیازمند منبع]
- وادی السلام: مقام امام زمان در این قبرستان، گنبد و بارگاهی دارد که در سال ۱۳۱۰ق توسط سید محمدخان پادشاه سند ساخته شده است. ساختمان قبلی توسط سید بحرالعلوم (متوفای ۱۲۱۲ق) تجدید بنا شده بود. در محراب مقام حضرت مهدی(ع)، سنگی موجود است که زیارتنامهای بر آن حک شده است. تاریخ کندهکاری این سنگ، نهم شعبان ۱۲۰۰ق است.[نیازمند منبع]
- جزیره خضراء: مکانی منسوب به امام زمان (عج) که بنابر برخی روایات، فرزندان امام زمان(ع) در آنجا زندگی میکنند. داستان این جزیره در برخی منابع آمده و دو دیدگاه درباره آن وجود دارد؛ برخی آن را پذیرفته و برخی دیگر افسانه دانستهاند و آثاری در نقد آن نگاشتهاند.[۱۰۴]
- طیبه: از مکانهایی که بنابر برخی روایات، محل زندگی امام زمان در دوران غیبت است. گفته شده است مراد از آن مدینه است.[۱۰۵]
ویژگیهای ظاهری و اخلاقی
در کتابهای حدیثی شیعه و اهل سنت، درباره ویژگیهای اخلاقی و اوصاف ظاهری امام مهدی(عج) مطالبی آمده است.
- اوصاف ظاهری
در برخی نقلها پیامبر اسلام(ص)، امام مهدی (عج) را از نظر خصوصیات جسمی، شبیهترین فرد به خود توصیف کرده است.[۱۰۶] امام حسن عسکری(ع) نیز چهره و اخلاق او را شبیهترین به پیامبر دانسته است.[۱۰۷] از امام علی(ع)نقل است: هنگامی که مهدی (عج) قیام میکند، سن او بین سی تا چهل سال خواهد بود.[۱۰۸]
امام صادق(ع) او را در چهره جوانی کامل و معتدل توصیف میکند.[۱۰۹] علامه مجلسی در توضیح این روایت مینویسد: مراد از معتدل بودن این است که در سنین متوسط و یا آخر سنین جوانی است.
در کتاب مکیال المکارم، جمال و زیبایی امام مهدی (عج)، یکی از ویژگیهای او بیان شده و تأکید شده که مثل ماه میدرخشد.[۱۱۰] در نقلهای مختلف جزییات صورت امام مهدی (عج) ذکر شده است. در روایتی پیامبر میفرماید: «مهدی از من است، پیشانی گشاده و بینی کشیده دارد.»[۱۱۱] در روایتی دیگر پیامبر، امام مهدی را دارای رنگ چهرهای عربی و اندامی اسرائیلی[یادداشت ۷] توصیف میکند که بر گونه راست او خالی است که همانند ستاره درخشان است.[۱۱۲]
امام باقر(ع) از پدر و جدش روایت میکند که روزی امام علی(ع) در حالی که بالای منبر بود، فرمود: «از فرزندان من در آخرالزمان، مردی ظهور میکند که رنگ صورتش سفید متمایل به سرخی و سینهاش فراخ… و شانههایش قوی است و در پشتش دو خال است، یکی به رنگ پوستش و دیگری مشابه خال پیامبر(ص).»[۱۱۳]
- اوصاف اخلاقی و دینی
بر اساس روایاتی، امام مهدی(عج) از نظر اخلاقی شبیهترین فرد به پیامبر اسلام(ص) دانسته شده است و با توجه به خصوصیاتی که برای پیامبر در آیات و روایات ذکر شده، میتوان خصوصیات اخلاقی و دینی امام مهدی را با آن توصیف کرد.[نیازمند منبع] ولی دستهای دیگر از روایات به طور مستقل به بیان ویژگیهای اخلاقی امام مهدی پرداخته است، برای نمونه از امام رضا(ع) نقل شده است: «او (مهدی) به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدران و مادرانشان برای آنها دلسوزتر است. او از همه مردم در برابر خدا، متواضعتر و در عمل به آنچه خود بدان فرمان میدهد، سختکوشتر و در دوری گزیدن از آنچه خود از آن نهی میکند، خوددارتر است.»[۱۱۴] همچنین امام رضا(ع) وی را داناترین و حکیمترین، پرهیزگارترین، بردبارترین، سخیترین و عابدترین آنان توصیف میکند که فرشتگان با او سخن میگویند.[۱۱۵]
امام حسین (ع) درباره وی میگوید: «مهدی را از روی آرامش و وقاری که دارد و همچنین دانش او به حلال و حرام و نیازمندی مردم به او و بینیازی او از مردم میشناسید».[۱۱۶]
امام صادق(ع) وی را فردی در نهایت زهد معرفی کرده که پوشاک او سخت و خشن و خوراکش نان جو است.[۱۱۷]وی بر کارگزاران دولت خود سختگیر، و با مردم بسیار بخشنده و با مستمندان، مهربان است.[۱۱۸]
امام باقر(ع) وی را فردی معرفی میکند که به کتاب خدا عمل کرده و هیچ منکری را نمیبیند مگر آن که با آن مخالفت میکند.[۱۱۹]
دلایل اثبات امامت
عالمان شیعه برای اثبات وجود امام در عصر حاضر از دلایل عقلی و نقلی مختلفی استفاده کردهاند.
دلایل عقلی
مهمترین برهانهای عقلی ارائه شده عبارتند از: برهان فطرت، برهان لطف، برهان امکان اشرف،برهان مَظهر جامع، برهان واسطه فیض و برهان علت غایی. علاوه بر اینکه بر بیشتر این دلایل خدشه وارد شده است، از آنجایی که همه برهانهای عقلی کلی هستند، تنها میتوانند ضرورت وجود امام را ثابت میکنند و درباره شخصی که در زمان حاضر امام است کمکی نمیکنند.[۱۲۰]
دلایل نقلی
مهمترین برهانهایی که عالمان شیعه برای اثبات امامت حضرت مهدی(عج) ارائه کردهاند برهانهای نقلی و درون دینی هستند، یعنی پس از اثبات پیامبری حضرت محمد(ص) و آسمانی بودن قرآن کریم، از احادیث پیامبر و آیات قرآن برای اثبات امامت امامان از حضرت علی تا امام مهدی استفاده کردهاند. برخی از این دلایل عام و کلی هستند و ضرورت امام در هر زمانی را اثبات میکنند و برخی خاص هستند و امامت ۱۲ فرد مشخص را اثبات میکنند.
مهمترین دلایل عام عبارتند از:
- احادیث استمرار امامت،[یادداشت ۸]
- حدیث ثقلین مورد قبول شیعه و اهل سنت؛ اگر اهل بیت پیامبر تا قیامت باقی نباشند، توصیه به تمسک به آنها تا قیامت بیمعنا خواهد بود.[۱۲۱]
- حدیث دوازده خلیفه مورد قبول شیعه و اهل سنت.[۱۲۲]
- حدیث مرگ جاهلیت[یادداشت ۹] مورد قبول شیعه و اهل سنت، و ۳۶ حدیث هممضمون با آن[۱۲۳]
در مورد دلایل خاص علامه مجلسی در جلد ۵۱ بحارالانوار، فصل «أبواب النصوص من الله تعالی و من آبائه علیه (صلوات الله علیهم أجمعین)» ۱۵۳ حدیث از پیامبر و امامان قبلی برای اثبات امامت حضرت مهدی گردآوری کرده است. از جمله ابن عباس از پیامبر(ص) نقل کرده است:
جانشینان و اوصیای من و حجتهای خدا پس از من دوازده نفر هستند: اولین آنها برادرم است و آخرینشان فرزندم. گفتند ای رسول خدا برادرت کیست؟ فرمود: علی بن ابیطالب. پرسیدند فرزندت کیست؟ فرمود: مهدی که زمین را پر از عدل و داد میکند..[۱۲۴]
دلایل قرآنی
نوشتار اصلی: آیات مهدویت
در قرآن به نام اهل بیت و از جمله امام زمان تصریح نشده است ولی برخی از آیات بشارتهایی دارند که آنها را مربوط به عصر ظهور و امام آخرین میکند. علامه مجلسی در جلد ۵۱ بحارالانوار، در فصل «باب الآیات المُؤَوَّلَهِ بقیامِ القائم» ۷۷ آیه را در ضمن ۶۶ حدیث درباره حکومت امام مهدی گردآوری کرده است. این آیات را میتوان در پنج دسته طبقهبندی کرد:[۱۲۵]
- آیاتی که جهانی شدن دین حق را پیش گویی میکند: هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه (ترجمه: او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند…)[۱۲۶]
- آیه حکومت صالحین بر زمین: وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یرِثُهَا عِبَادِی الصَّالِحُونَ (ترجمه: و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.)[۱۲۷]
- آیه امامت و وراثت مستضعفان: وَنُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ (ترجمه: و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم.)[۱۲۸]
- آیه خلافت اهل ایمان و عمل صالح[یادداشت ۱۰]
- پیروزی حق و نابودی باطل: وَ قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ، إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا (ترجمه: و بگو: «حق آمد و باطل نابود شد. آری، باطل همواره نابودشدنی است.»)[۱۲۹]
دوران امامت
امامت حضرت مهدی(ع) پس از شهادت پدرش امام عسکری(ع) در سال ۲۶۰ هجری آغاز شد[۱۳۰] و تا پس از ظهور او در آخرالزمان ادامه خواهد داشت.[نیازمند منبع]
وضعیت شیعیان پس از شهادت امام عسکری
ابهام در وجود فرزند امام عسکری
در زمان امام حسن عسکری(ع) مشهور شده بود که شیعیان در انتظار قیام فرزند او هستند[۱۳۱] از طرفی دستگاه عباسی در جستجوی آن فرزند بود و به هر نحو میکوشید او را دستگیر کند.[۱۳۲] از این رو امام عسکری در طول زندگی خود، آشکارا پسر خویش را به کسی نشان نداد و حتی او را به بسیاری از پیروان خود -جز چند تن از خواص اصحاب و خویشان نزدیک- معرفی نکرد.[۱۳۳] در نتیجه، هنگام شهادت امام، کسی جز همان عده از وجود فرزند آن حضرت خبر نداشت.[۱۳۴] اطلاعات بیشتر در بخش ولادت: زمان و مکان، مخفیبودن و چگونگی آگاهی شیعیان آمده است.)
همچنین امام حسن عسکری(ع) به سبب شرایط سیاسی، در وصیتنامه خود فقط از مادرش حُدَیث نام برد. از این رو در یکی دو سال اول پس از رحلت امام، برخی شیعیان معتقد بودند در زمان غیبت امام زمان، حُدَیث به نیابت عهدهدار مقام امامت است.[۱۳۵]
بلافاصله پس از شهادت امام عسکری، اصحاب خاص به ریاست عثمان بن سعید عمری(درگذشت ۲۶۵ یا ۲۸۰ق) به جامعه شیعه اعلام کردند که امام عسکری فرزندی از خود به جای نهاده که اکنون جانشین او و متصدی مقام امامت است،[نیازمند منبع] ولی در عین حال جزئیات، پنهان نگه داشته میشد. عبدالله بن جعفر حمیری میگوید: از عثمان بن سعید عمری درباره نام جانشین امام عسکری(ع) پرسیدم. عمری پاسـخ داد: شما از اینکه نام او را بپرسید، نهی شدهاید، چرا که سلطان (خلیفه وقت) چنین میپندارد که امام عسکری هیچ پسری از خود بر جا نگذاشته و میراث او نیز (بین مادر و برادر و خواهرش) تقسیم شده است. اگر اسم او برده شود، آنها در صدد یافتن او برمیآیند. پس از نام او نپرسید.[۱۳۶]
سرگردانی در تشخیص امام
با وجود روشنگری اصحاب امام عسکری، جامعه شیعه عملا در وضعیت نابسامان قرار گرفته بود و بسیاری از شیعیان عراق و بینالنهرین، با پیشامد وضع جدید، سردرگم شده بودند.[۱۳۷] برای نمونه، شیعیان پس از شهادت امام عسکری فردی را به مدینه فرستادند تا درباره وجود فرزند او تحقیق کند، چرا که شنیده بودند فرزند امام حسن عسکری، توسط پدرش به مدینه فرستاده شده است.[۱۳۸] همچنین نقل شده است که احمد بن سهل بلخی، از دانشمندان دوره غیبت صغری، در جستجوی امام خود، از خراسان بهعراق رفت و چند سالی در آنجا در جستجوی امام بود.[۱۳۹]
در خانه امام عسکری(ع) هم دودستگی افتاده بود. حُدیث مادر امام عسکری و حکیمه عمه امام، از امامت فرزند امام عسکری هواداری میکردند، ولی تنها خواهر امام عسکری، که شاید خواهر تنی جعفر بود، از جعفر پشتیبانی میکرد.[۱۴۰]
شیعیانی که در مقامات عالی دولتی و متصدی مشاغل مهم بودند نیز در این ماجرا دو دسته شده بودند. برای نمونه خاندان نوبخت از وجود و امامت فرزند امام عسکری(ع) پشتیبانی میکردند و عثمان بن سعید و پسرش را در مقام نیابت امام زمان به رسمیت میشناختند.[۱۴۱]
انشعابات در جامعه شیعه
بحران رهبری در این دوره چنان سنگین بود که حتی عدهای از شیعیان امامی، از مذهب خود دست برداشته و به سایر فرقههای شیعی و غیرشیعی پیوستند؛[۱۴۲] دستهای رحلت امام عسکری را نپذیرفتند و او را مهدی دانستند و گروهی امامت سید محمد فرزند امام هادی(ع) را پذیرفتند و امامت امام عسکری را منکر شدند.،[۱۴۳]
در این میان گروهی بزرگ، جعفر را امام دانستند.[۱۴۴] جعفر برای بهدست آوردن امامت تلاش زیادی کرد. وی پس از رحلت امام حسن عسکری(ع)، بهرغم زنده بودن مادر امام، مدعی میراث وی شد.[۱۴۵] وی همچنین زمامداران وقت را تحریک کرد که خانه امام را برای یافتن فرزند او جستجو کنند و با همکاری جعفر، یکی از کنیزان امام حسن عسکری(ع) زندانی شد و به شدت تحت نظر قرار گرفت.[۱۴۶] بهعلاوه، جعفر حاضر شد سالانه بیست هزار دینار به یکی از کارگزاران عباسی رشوه دهد تا امامت او را تأیید نماید.[۱۴۷]
علیرغم این اختلافات، نهایتاً اکثریت شیعه به امامت فرزند امام حسن عسکری(ع) گرویدند و همین جریان بعدها رهبری اصلی شیعیان امامی را بر عهده گرفت و در قرن چهارم به صورت شیعه اثنی عشری باقی ماند.[۱۴۸] شیخ مفید پس از نقل خبری از حسن بن موسی نوبختی، نویسنده کتاب فرق الشیعه، درباره فرقههای چهاردهگانهای که پس از شهادت امام حسن عسکری به وجود آمدند، میگوید:
از این فرقههایی که از آنها یاد کردیم، در زمان ما؛ یعنی در سال ۳۷۳ق هیچ فرقهای غیر از امامیه دوازده امامی باقی نمانده است؛ یعنی کسانی که امامت فرزند حسن [عسکری] را که به نام رسول خدا(ص) نامیده میشود، پذیرفته و به حیات و بقای او تا روزی که با شمشیر قیام کند، یقین دارند.[۱۴۹]
نقش توقیعات در تثبیت تشیع
در این دوره توقیعاتی از سوی امام زمان(عج) صادر شد که برخی از آنها به اثبات امامت خویش مربوط میشد. استدلالی که امام زمان(عج) در این توقیعات، برای اثبات امامت خویش مطرح کرده، تأکید بر استمرار راه هدایت الهی از زمان حضرت آدم تا زمان امام حسن عسکری(ع) و خالی نبودن زمین از حجت الهی است.[۱۵۰] وی همچنین سه معیار برای تشخیص امام از مدعیان امامت معرفی کرده است: عصمت، علم و تأیید الهی.[نیازمند منبع]
دو نمونه از این توقیعات:
- ابن ابی غانم قزوینی و گروهی از شیعیان در مورد جانشین امام حسن عسکری اختلاف کردند. ابن ابی غانم گفت ابومحمد(ع) درگذشته و جانشینی ندارد. شیعیان در اینباره نامهای نوشتند و به ناحیه (امام زمان) فرستادند و اختلاف پیش آمده را به اطلاع وی رساندند. جواب نامه با خط امام زمان چنین آمد:
بسم الله الرحمن الرحیم… به من خبر رسیده است که گروهی از شما در دین اختلاف کرده و در مورد سرپرستان امور (امامان) خود به شک و سرگردانی افتادهاند… آیا ندیدید چگونه خداوند از زمان آدم علیهالسلام تا زمان امام پیشین برای شما پناهگاههایی قرار داد تا به آنها پناه ببرید و پرچمهایی برافراشت تا به واسطه آنها هدایت شوید. هر گاه پرچمی ناپدید شد پرچمی دیگر پدیدار گردید و هر گاه ستارهای غروب کرد ستارهای دیگر دمید. وقتی خداوند، او [امام پیشین] را به سوی خود برد گمان کردید که خداوند متعال دین خود را باطل ساخته و سبب میان خود و خلق خود را قطع کرده است. هرگز چنین نبوده و تا زمانی که قیامت برپا شود و امر خداوند سبحان آشکار گردد نیز این گونه نخواهد شد. امام پیشین علیهالسلام درگذشت… و وصیت او و دانش او و جانشین او در ماست و کسی جز ستمگر گنهکار بر سر مقام او با ما نزاع نمیکند.[۱۵۱]
- محمد بن ابراهیم بن مهزیار که پدرش (ابراهیم بن مهزیار) وکیل امام عسکری بود و خودش نیز پس از وفات پدر، جایگزین او شد،[۱۵۲] ابتدا نسبت به وجود امام زمان تردید داشت. وقتی وارد عراق شد، توقیعی از سوی امام زمان برای او صادر شد. در این توقیع آمده است:
به مهزیاری بگو آنچه درباره شیعیان ما در منطقه خودتان گفتی دریافتیم. به آنان بگو آیا نشنیدهاید که خداوند عزوجل فرموده است: «یاأَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّـهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنکُمْ» (نساء، ۵۹)؛ مگر نه اینکه خدا به چیزی که تا روز قیامت وجود دارد فرمان داده است؟ آیا ندیدهاید که خداوند عزوجل از زمان آدم تا زمان ابومحمد امام پیشین برای شما پناهگاههایی قرار داد تا به آنها پناه برید و پرچمهایی که به وسیله آنها هدایت شوید؟ و هر گاه پرچمی پنهان شد پرچمی دیگر آشکار گردید و هر گاه ستارهای غروب کرد ستارهای دیگر دمید. وقتی خداوند او [امام پیشین] را نزد خود برد گمان کردید که خداوند عزوجل سبب میان خود و آفریدگانش را قطع کرده است. هرگز چنین نبوده و تا روز قیامت چنین نخواهد بود. ای محمد بن ابراهیم نسبت به امری که بخاطر آن (به عراق) آمدهای دچار شک نشو که خداوند عزوجل زمین را از حجت خالی نمیگذارد…[۱۵۳]
غیبت صغری
در اینکه غیبت صغری از چه زمانی آغاز شده، اختلافاتی وجود دارد. برخی همچون شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق) در کتاب الارشاد،[۱۵۴] و طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) در کتاب اعلام الوری[۱۵۵] معتقدند این غیبت با تولد امام زمان در سال ۲۵۵ هجری قمری شروع شده که بر این اساس مدت آن ۷۴ سال بوده است. برخی دیگر بر این عقیدهاند که آغاز آن از روز شهادت امام حسن عسکری در سال ۲۶۰ قمری بوده که در این صورت طول آن ۶۹ سال میشود.[۱۵۶]
در طول غیبت صغری، امام مهدی(عج) از طریق چهار نایب خاص خود (عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح نوبختى، علی بن محمد سمری) با شیعیان در ارتباط بود و امور آنان را حلّ و فصل میکرد. این امور، علاوه بر مسائل عقیدتی و فقهی، شامل مسائل مالی نیز میشد.[۱۵۷]
غیبت کبری
دوره غیبت کبرا از سال ۳۲۹ق. آغاز شد.[۱۵۸] آخرین نائب خاص امام مهدی(ع) در دوره غیبت صغرا، علی بن محمد سمری بود که در پانزدهم شعبان ۳۲۹ق. درگذشت. یک هفته قبل از درگذشت او، توقیعی از سوی امام خطاب به وی صادر شد:
«ای علی بن محمد سمری!… تو تا شش روز دیگر وفات خواهی کرد. پس کارهایت را تمام کن و به هیچکس به عنوان جانشین خویش وصیت نکن زیرا اکنون غیبت دوم آغاز شده است، و ظهوری نخواهد بود تا زمانی که خداوند اجازه فرماید…[۱۵۹]
پس از درگذشت سمری، ارتباط از طریق نواب خاصه نیز خاتمه یافت و غیبت وارد مرحلهای جدید شد. این دوره از غیبت در منابع متأخر، غیبت کبری نامیده شده است. اکثر منابع شیعی سال وفات نایب چهارم را سال ۳۲۹ه.ق. میدانند، ولی شیخ صدوق و فضل بن حسن طبرسی آن را در سال ۳۱۸ه.ق. ثبت کردهاند.[۱۶۰]
ظهور و قیام امام زمان
نوشتارهای اصلی: ظهور امام زمان، علائم ظهور و قیام امام زمان
بر اساس آموزههای شیعی، حضرت مهدی(ع) پس از غیبتی طولانی، در آخرالزمان ظهور مینماید و با همراهی یارانش قیام میکند و با برپایی حکومتی جهانی، عدالت و صلح را در جهان برقرار میسازد.[۱۶۱] در منابع اسلامی نشانههایی برای ظهور امام زمان ذکر شده است از جمله خروج سفیانی، صیحه آسمانی، قتل نفس زکیه.[۱۶۲]
علاوه بر احادیث فراوانی که درباره ظهور مهدی سخن گفتهاند،[۱۶۳] مفسران شیعه با استناد به سخنان اهلبیت معتقدند، تعدادی از آیات قرآن نیز درباره ظهور سخن گفته است.[۱۶۴]
بنابر روایات شیعه، جهان در آستانه ظهور دارای سه ویژگی عمده است:
- ظلم و ستم فراگیر و فتنهای که بر هر خانهای وارد میشود.[۱۶۵]
- وجود دشمنانی مانند سفیانی و نواصب و دیگرانی که در عراق و دیگر سرزمینهای اسلامی مشغول فعالیت علیه شیعه هستند و سپس سوریه را تصرّف کرده و حکومت آنجا را میگیرند.[۱۶۶]
- جریان یاران امام زمان که در سرزمینهای اسلامی در تلاش هستند و یاد و نام او را در عالم پراکنده میکنند.[۱۶۷]
بر اساس روایات، امام مهدی(ع) قیام خود را از مسجد الحرام در مکه آغاز میکند و به همراه یارانش به سمت کوفه حرکت میکند و این شهر را به عنوان مرکز حکومت خود برمیگزید.[۱۶۸]
سخنان و مکتوبات
سخنان و مکتوبات امام مهدی(ع) که اصطلاحا توقیع نامیده میشود، در بسیاری از منابع شیعی، و به طور خاص در دو کتاب کمال الدین و تمام النعمه اثر شیخ صدوق و کتاب الغیبه اثر شیخ طوسی نقل شده و همه آنها در کتاب «معجم احادیث الامام المهدی» گردآوری شده است. توقیعات امام زمان که در حدود ۸۰ مورد است، غالبا در دوره غیبت صغرا در موضوعات گوناگون اعتقادی، فقهی، مالی و… صادر شده است.[۱۶۹]
همچنین چندین دعا و زیارت از امام زمان(ع)صادر شده است؛ مانند دعای فرج(اَللّهُمَّ عَظُمَ البَلاء)، دعای «یا مَن أظهَرَ الجَمیلَ»، دعای «اَللّهمّ رَبَّ النّورِ العَظیم»، دعای «اَللهُمّ ارزُقنا تَوفیقَ الطاعَهِ»، دعای سهم اللیل، دعای هر روز ماه رجب، دعای «اَللهمّ إنّی اَسألُکَ بِالمَولودَینِ فی رَجَب»، دعای «اَللهمّ إنّی اَسألُکَ بِمَعانی جَمیعِ ما یدعوکَ بِهِ وُلاهُ أمرِکَ»، زیارت ناحیه مقدسه و زیارت الشهداء.[۱۷۰]
جایگاه امام زمان در قرآن و روایات
- در قرآن
مسئله امام زمان و ظهور منجی آخرالزمان به صراحت در قرآن نیامده، اما مفسرین شیعه آیات بسیاری را در قرآن مربوط به امام زمان دانسته و بعضی تا ۲۵۰ آیه را مرتبط با امام زمان تلقی کردهاند.[۱۷۱] مفسران این آیات را به دو دسته تقسیم میکنند:
۱. آیاتی که بر ضرورت وجود امام تأکید دارد.
بر اساس آیات قرآن کریم، خداوند برای هر امتی فردی را انتخاب کرده تا آنها را هدایت کند، از جمله در سوره رعد آمده است: «وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»؛ «و برای هر جامعه راهنمایی هست.» (رعد/۷) بر این اساس، همواره در زندگی بشر یک هدایتگر برگزیده وجود دارد. امام صادق(ع) در تفسیر آیه فوق فرموده است: «در هر زمانی امامی از خاندان ما وجود دارد که مردم را به آنچه رسول خدا آورده هدایت میکند».[۱۷۲]
به گفته مفسران، قرآن به کسی نیاز دارد که بتواند آن را تبیین و تفسیر کند و به جز امام کسی به تمام معانی و خصوصیات آیات قرآن آگاه نیست. بنابراین پس از پیامبر، حضور امام لازم است.[۱۷۳] شیعه معتقد است امام مایه آرامش و امنیت هستی و واسطه فیض الهی است و نعمات و برکات خداوند متعال به واسطه آنها به انسان داده میشود. و اگر لحظهای زمین خالی از حضور امام شود اهلش را فرو میبرد.[۱۷۴]
۲. آیاتی که بشارت به حکومت صالحان و مؤمنان بر روی زمین میدهد.
مفسران شیعه بر اساس دهها آیه از قرآن کریم، موضوع ظهور امام زمان را قابل استناد میدانند؛ آیاتی که بر بشارت به بندگان صالح و مستضعف برای بازستاندن حق خود و رسیدن به قدرت و ایجاد یک حکومت واحد جهانی مبتنی بر حق و عدل و غلبه اسلام بر تمامی مکاتب و ادیان متمرکز است. در بیان قرآن، این بشارت در بعضی کتب آسمانی دیگر هم آمده: «و همانا در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم که زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد». (انبیاء/۱۰۵) این بشارت در قرآن به اراده خداوند استناد داده شده است: «و خواستیم بر مستضعفان روی زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان گردانیم» (قصص/۵). این آیات بر اساس روایات فراوان، به مسئله ظهور نسبت داده شده است.
در آیهای دیگر خداوند حکومت و جانشینی مؤمنان و صالحان را به عنوان وعده الهی برای بندگان مؤمن خود بیان میکند و امنیت و آرامش را مژده میدهد: «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند، وعده داده است که حتما آنان را در این زمین جانشین (خود) قرار دهد و آن دینی را که بر ایشان پسندیده است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به امنیت مبدل گرداند تا مرا عبادت کنند..». (نور/۵۵) روایات صادر شده از امامان شیعه، این آیه را بر امام زمان و اصحاب او منطبق کردهاند.[۱۷۵]
- در روایات
درباره جایگاه، شأن و اهمیت امام زمان در روایات شیعه سخنان فراوانی گفته شده است.[۱۷۶] موضوعاتی که این روایات مورد بررسی قرار دادهاند، شخصیت امام زمان،[یادداشت ۱۱] شخصیت منتظران وی[یادداشت ۱۲] ارزش و فضیلت انتظار فرج[یادداشت ۱۳] نشانههای ظهور[یادداشت ۱۴] و همچنین حوادث هنگام ظهور[یادداشت ۱۵] و جهان پس از ظهور[یادداشت ۱۶] است.
این روایات در منابع گوناگونی آمده است که مهمترین آنها عبارتند از:
- کمالُ الدِّین و تمامُ النِّعمه اثر شیخ صدوق
- الغیبه| اثر شیخ طوسی
- الغیبه اثر نعمانی
- بحارالانوار (جلدهای ۵۱، ۵۲، ۵۳) اثر مجلسی
- منتخب الاثر اثر لطف الله صافی
- مُعجمُ أحادیث الامام المهدی
ارتباط با امام زمان
همچنین ببینید: دعای عهد، نماز امام زمان، عریضه، و مسجد جمکران
شیعیان در عصر غیبت علاوه بر پیامبر و سایر معصومان، به طور ویژه به امام زمان توسل میکنند و دعاها و توجهات ویژه او خواستار میشوند.[نیازمند منبع] آیات[یادداشت ۱۷] و روایات متعدد[۱۷۷] نشان میدهند امامان با اذن و اجازه خداوند از حال و شرایط زندگی انسانها باخبرند و میتوانند در بهبود شرایط مادی و معنوی افراد اثرگذار باشند و هر چه پیروی، توسل و ارتباط با آنان بیشتر باشد، این آثار نیز بیشتر خواهد بود.[نیازمند منبع]
دعای عهد، دعای توسل، نماز امام زمان و حضور در مسجد جمکران، زیارت آل یاسین، صدقه دادن برای سلامتی امام زمان، جشنهای نیمه شعبان و اشعار فراوانی که در این زمینه سروده شده، جلوههایی از ارتباط شیعیان با امام زمان است.[نیازمند منبع]
- برخی آداب ارتباط
موسوی اصفهانی در کتاب مکیال المکارم برخی آداب ارتباط با امام زمان را جمعآوری کرده است. برخی از این آداب عبارتند از:
- شناخت بهتر امام زمان
- پیروی از اخلاق و رفتار امام زمان
- یاد امام، برگزاری و شرکت در مجالس بزرگداشت یاد او و سایر معصومان
- رعایت ادب به هنگام یاد او
- شوق زیارت امام
- انتظار فرج
- تصمیم قلبی برای یاری امام در زمان غیبت و ظهور
- یاری کردن سایر شیعیان
- مقابله با ظالمان و اهل باطل
- دعا کردن برای امام
- صبر بر شرایط غیبت
- تعیین نکردن وقت ظهور
- انجام زیارت به نیابت از وی
- صدقه دادن برای سلامتی امام
- توجه و توسل به امام در مکانها و زمانهای ویژه
- خواندن دعاها و زیارتهای مخصوص امام زمان[نیازمند منبع]
ملاقات با امام زمان
- ملاقات پیش از غیبت کبری
در کتابهای تاریخی و حدیثی شیعه – همچون کافی، الارشاد شیخ مفید، اعلام الوری، کمال الدین و الغیبه شیخ طوسی و الغیبه نعمانی – نام برخی افرادی که در زمان حیات امام حسن عسکری(ع) موفق به دیدار فرزندش مهدی (عج) شده بودند آمده و شرح دیدارشان ذکر شده است؛ از جمله حکیمه عمه امام یازدهم[۱۷۸] که شاهد تولد امام مهدی بوده است. بیشتر این افراد، یاران و خادمان امام حسن عسکری(ع) بودند: ابو نصر ظریف[۱۷۹] (خادم امام عسکری)، احمد بن اسحاق اشعری قمی[۱۸۰] ابو علی بن مطهر،[۱۸۱] سعد بن عبدالله اشعری قمی،[۱۸۲] یعقوب بن منقوش،[۱۸۳] ابوغانم خادم،[۱۸۴] کامل بن ابراهیم،[۱۸۵] و….[۱۸۶]
همچنین گزارش شده است در طول ۶۹ سال غیبت صغری، علاوه بر چهار نائب خاص امام، افراد متعددی امام مهدی(ع) را زیارت کردهاند: ابراهیم بن ادریس،[۱۸۷] ابراهیم بن عبده نیشابوری و خادم او،[۱۸۸] ابوالادیان خادم امام حسن عسکری(ع)،[۱۸۹] ابو سعید غانم هندی،[۱۹۰] ابو عبدالله بن صالح،[۱۹۱] ابو محمد حسن بن وجناء نصیبی،[۱۹۲] ابو علی محمد بن احمد بن حماد مروزی محمودی،[۱۹۳] اسماعیل بن علی نوبختی،[۱۹۴] علی بن ابراهیم بن مهزیار،[۱۹۵] محمد بن اسماعیل فرزند امام کاظم(ع)،[۱۹۶] محمد بن شاذان نیشابوری،[۱۹۷] و دهها نفر دیگر.[۱۹۸]
نوشتار اصلی: مدعیان نیابت
در زمان غیبت صغری، مدعیان نیابت نیز کم نبودند. افرادی چون احمد بن هلال کرخی، محمد بن نصیر نمیری و محمد بن علی شَلْمَغانی از مدعیان نیابت بودند که توقیعاتی از سوی امام زمان در لعن و طرد آنان صادر شد.[۱۹۹]
- ملاقات در غیبت کبری
درباره دیدن امام زمان در روزگار غیبت کبری دو دیدگاه وجود دارد: برخی آن را انکار کردهاند و برخی دیگر بر امکان و وقوع آن، شواهد و دلایلی اقامه نمودهاند. این انکارها گاه به احادیثی مستند شدهاند که مدعی مشاهده در روزگار غیبت کبری را دروغگو خواندهاند[یادداشت ۱۸] و گاه از شک در صداقت گزارشدهنده رؤیت برخاسته است، ضمن اینکه برخی نیز به دلیل جلوگیری از سودجویی فرصتطلبان، همه گونه رؤیت را انکار میکنند.[۲۰۰]
از سوی دیگر در برخی احادیث، دعاها و اعمالی برای دیدار با امام زمان(ع) توصیه شده است،[۲۰۱] و دستکم دو حدیث معتبر، دسترسی و دیدار با امام را برای پیروان ویژه او، امری ممکن دانسته است.[یادداشت ۱۹] عالمان بزرگ شیعه مانند شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی در کتابهای خود فصلی را برای نام بردن از دیدارکنندگان با امام دوازدهم گشوده و به ممکن بودن آن تصریح کردهاند.[۲۰۲] گزارشهای فراوانی از ملاقات برخی عالمان بزرگ و افراد عادی با امام زمان وجود دارد. به گفته شیخ حر عاملی، سید عبدالله شبر و لطفالله صافی گلپایگانی، این گزارشها به حد تواتر رسیدهاند.[۲۰۳] برخی از این ملاقاتکنندگان عبارتاند از: میرزا محمد حسین نائینی،[۲۰۴] سید بن طاووس،[۲۰۵] ابراهیم کفعمی،[۲۰۶] محمد تقی مجلسی،[۲۰۷] ابوالحسن شعرانی،[۲۰۸] شیخ حر عاملی،[۲۰۹] مقدس اردبیلی،[۲۱۰] میرزا محمد استرآبادی،[۲۱۱] شهید ثانی،[۲۱۲] سید بحرالعلوم،[۲۱۳] سید نعمت الله جزایری،[۲۱۴] شیخ مرتضی انصاری.[۲۱۵]
دعاها و زیارات
علاوه بر زیارتهای جامعه که میتوان همه امامان را با آن زیارت کرد، برای ارتباط با امام زمان(ع)، دعاها و زیارتهای مختلفی نقل شده که از مهمترین آنها میتوان به این موارد اشاره کرد:
- دعای ندبه
- دعای سلامتی امام زمان(ع)
- استغاثه به امام زمان (سَلامُ اللهِ الکامِلُ التّام..)
- زیارت آل یس
- دعای غریق
- دعای عهد
- صلوات مخصوص امام زمان
- زیارت روز جمعه
انتظار
در فرهنگ اسلامی، انتظار فرج -به معنای امید به گشایش شرایط نابسامان- از مفاهیم پرتکرار در آیات و روایات است.[یادداشت ۲۰] یکی از مهمترین مصادیق این انتظار در فرهنگ شیعی، امید به گشایش سختیها و آیندهای روشن با ظهور امام زمان است. از این نوع انتظار در روایات با واژگانی مانند «اَلْمُنتظَرُ لِأمْرِنا»، «مُنتظِرٌ لِهذا الاَمر»، «اِنْتِظارُ قائِمِنا»، «تَوَقُّعُ الْفَرَج»، «اَلمُنتظِرینَ لِظُهورِهِ»، «مُنْتظِرونَ لِدَوْلَهِ الْحَق» و «اَلمُنتظِرُ لِلّثانی عَشَر» یاد شده است.[۲۱۶] این روایات پاداش و فضائل بیشماری برای منتظران بیان کرده و آنان را از «اولیاء الله» و برترین مردم به حساب آورده است که همچون یاران پیامبر(ص) در جنگ بدر بوده یا در خیمه امام زمان(ع) به همراه او نبرد میکنند.[۲۱۷]
انتظار فرج و گشایش میتواند جنبه فردی یا عمومی داشته باشد[۲۱۸] و به شرطی سازنده است که با تلاش و کسب آمادگی همراه بوده و مؤمن از تأخیر آن ناامید نگردد. نتیجه چنین انتظار و تلاشی، تکامل فرد و جامعه خواهد بود.[۲۱۹]
جشنهای نیمه شعبان
شیعیان روز نیمه شعبان را، که بنابر قول مشهور روز ولادت امام زمان است،[۲۲۰] یکی از مهمترین اعیاد میدانند و در شب و روز آن به برگزاری جشن، چراغانیهای گسترده، مولودیخوانی، قربانی کردن و غذا دادن به فقرا اقدام میکنند. این جشنها در ایران پررنگتر و در قالب دهه مهدویت، در چند روز برگزار میگردد و بخش مهمی از آنها در مکانهای مذهبی، محلهها و بازارها برپا میشود. مسجد جمکران یکی از میزبانان اصلی برگزاری جشنهای مهدویت است. این روز در ایران تعطیل و روز جهانی مستضعفان نامیده شده است.[۲۲۱] در عراق نیز شیعیان ضمن برگزاری جشن نیمه شعبان، به زیارت امام حسین(ع) میروند. شیعیان در بحرین، یمن، مصر، لبنان و سوریه و هند نیز جشنهای نیمه شعبان را برگزار میکنند.[۲۲۲]
دیدگاه اهل سنت
در منابع روایی اهل سنت احادیث متعددی درباره مهدی و منجی آخرالزمان آمده است که برخی محدثان اهل سنت مانند آبری شافعی،[۲۲۳] عبدالحق دهلوی،[۲۲۴] سفارینی،[۲۲۵] و شوکانی[۲۲۶] به متواتر بودن آنها تصریح کردهاند. اهل سنت بر پایه این روایات به وجود «مهدی» باور دارند. مهمترین عقاید مشترک میان شیعه و اهل سنت در موضوع مهدی عبارتند از اینکه وی از نسل پیامبر اکرم(ص) و همنام با ایشان و با لقب «مهدی» است، قیامی حتمی در آخر الزمان خواهد داشت که بر همه ظالمین پیروز شده و عدل و داد را در سراسر جهان برقرار میکند و به همراه او عیسی(ع) به زمین باز میگردد.[۲۲۷]
برخی از علمای اهل سنت مهدی موعود در اسلام را همان امام دوازدهم شیعیان دانستهاند. سبط بن جوزی از علمای قرن هفتم در کتاب تذکره الخواص پس از معرفی فرزند امام عسکری(ع) گفته است: «و هو الخلف الحجه صاحب الزمان القائم و المنتظَر» او همان صاحب الزمان و قائم است که [مسلمانان] در انتظار آمدنش هستند.[۲۲۸] ابن طلحه شافعی از علمای قرن هفتم نیز در کتاب مطالب السؤول، مهدی منتظر را همان فرزند امام حسن عسکری(ع) دانسته و روایات ظهور او در آخرالزمان را نقل کرده است.[۲۲۹]
در عین حال دیدگاه بسیاری از اهل سنت در این زمینه اختلافاتی با دیدگاه شیعه دارد از جمله اینکه از دیدگاه اهل سنت نام پدر مهدی همنام پدر پیامبر(ص) یعنی عبدالله است؛ در حالی که شیعه وی را فرزند امام حسن عسکری(ع) میداند. همچنین در دیدگاه مشهور اهل سنت، مهدی در آخرالزمان به دنیا خواهد آمد. گروهی از اهل سنت نیز مهدی را از نسل امام حسن(ع) میدانند، در حالی که بر اساس اعتقاد شیعه او از نسل امام حسین(ع) است.[۲۳۰]
تعداد اندکی از اهل سنت نیز اصل باور به «مهدی» و روایات مربوط به آن را ضعیف دانستهاند، از جمله ابن خلدون در کتاب تاریخ خود[۲۳۱] و رشید رضا در تفسیر المنار.[۲۳۲]
پانویس
- محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۸۳.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۸۳.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۸۹-۲۹۱.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۲۹۷-۳۰۵.
- · طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۴.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۳۱۱.
- · طبرسی نوری، النجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۶۵-۱۶۵.
- · طبسی، تا ظهور، ج۲، ص۴۹۲.
- · کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۳.
- · خدامراد سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ص۳۷۱.
- · صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۴۱۷.
- · صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۵۹ش، ج۲، ص۴۲۴.
- · مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۷۲.
- · نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۱۶۳.
- · محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۲۱۹.
- · خدامراد سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ص۱۵۰.
- · خدامراد سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ص۱۹۱ و ۱۹۲.
- · کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۰۴.
- · سید محمد صدر، پژوهشی در زندگی امام مهدی، ص۲۴۷.
- · سید مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج۴، ص۱۶۵.
- · ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۵۲۳؛ ابن طولون، الائمه الاثنا عشر، منشورات الرضی، ص۱۱۳؛ طبرسی، تاج الموالید، ص۵۹؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۷۴؛ شبلنجی، نور الابصار، ص۱۸۳.
- · زرندی، معارج الوصول الی معرفه فضل آل الرسول(ص)، ص۱۷۶، به نقل از: پاکتچی، «حسن عسکری(ع)، امام»، صص ۶۱۸۶۱۹.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج) جلد سوم ص۴۵.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج) جلد سوم ص۴۵ و سلیمیان، خدامراد، فرهنگ نامه مهدویت، نشر بنیاد فرهنگی مهدی موعودعج ص۴۷۹.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۵۵۵؛ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۳؛ نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۰۸-۱۱۲؛ ابن خشاب، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، ۱۴۰۶ق، ص۲۰۰-۲۰۱.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت، ص۱۹۲. رجوع کنید به: طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱. مفید، الارشاد، بصیرتی، ص۳۴۶.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۵۵۵-۵۶۹. رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۹، ح۵ و ص۵۱۴، ح۱. صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۳۰، ص۴۳۲.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۵۹۳. رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۸؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۲۴، ۴۳۰ و ۴۳۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ص۳۳۹؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۹؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ۱۳۶۸ش، ص۲۶۶.
- · صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۷۴؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸.
- · ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول، باب ۱۲، به نقل از اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۷.
- · ابن خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۵۹۷.
- · این دو گزارش به عقید خادم نسبت داده شده که هر یک در نسخهای از کتاب کمال الدین شیخ صدوق به ثبت رسیدهاند (مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام، ص۶۰۱؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۴۷۴)
- · صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، باب ۴۲، ح۱. طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۶۰۵. صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۵.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۶۰۵.
- · محلاتی، مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا، ج۱، ص۳۱ به بعد. موسوعه العتبات ج۱۲، ص۸۰ به بعد.
- · جعفریان، حیات فکری و سیاسی امام شیعه(ع)، ص۵۳۷-۵۳۸؛ مفید، الارشاد، ص۳۳۴؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، الشریف الرضی، ص۹۴-۹۵؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۳۴؛ ابن طولون، الائمه الاثنی عشر، الشریف الرضی، ص۱۱۳.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت (۱)، ص۱۸۳، صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۴-۴۲۵، باب ۴۲، ح۱. همچنین رجوع کنید به: طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸.
- · جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه(ع)، ص۵۶۷؛ مفید، الارشاد، بصیرتی، ص۳۴۵.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت (۱)، ص۱۸۶. صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۳۵۳.
- · جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ص۵۶۹. صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ص۴۷۳-۴۷۴.
- · برای دیدن این روایات رجوع کنید به: سلیمیان، درسنامه مهدویت (۱)، ص۱۸۴.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت (۱)، ص۱۸۴. صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ح۲، ص۵۶۷.
- · صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۹.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت (۱)، ص۱۸۵.
- · طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۴، ح۲۱۱. صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، باب ۴۲، ح۵. همچنین رجوع کنید به: راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۷۵، ح۲.
- · ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۷۴.
- · ابن خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.
- · شافعی، مطالب السؤول، ج۲، ص۷۹، باب ۱۲.
- · مالکی، الفصول المهمه، ص۴۵۱.
- · مفید، الارشاد، ص۳۵۰ – ۳۵۴؛ قندوزی، ینابیع الموده، ص۴۶۱.
- · «هذا إمامکم من بعدی و خلیفتی علیکم، أطیعوه و لاتتفرقوا من بعدی فی أدیانکم لتهلکوا، أما انکم لاترونه بعد یومکم هذا» (صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۳۵۵، به نقل از: صدوق، کمال الدین؛ قندوزی، ینابیع الموده، ص۴۶۰؛ طوسی، الغیبه، ص۲۱۷).
- · صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۳۵۵.
- · الکافی، ج۱، ص۵۱۴.
- · مفید، الفصول العشره، (کتابخانه اهل بیت، ص۸۰.
- · مفید، الفصول العشره، ص۷۱؛ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، کتابخانه اهل بیت، ص۴۷۴.
- · مفید، الفصول العشره، ص۶۹ – ۷۲.
- · کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۰۵؛ صدوق، کمال الدین، ص۴۳.
- · صدوق، کمال الدین، ص۴۷۳ – ۴۷۶.
- · طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱.
- · امین، سیره معصومان، ۱۳۷۶ش، ج۶، ص۳۵۱.
- · عمیدی، در انتظار ققنوس، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۶-۲۴۳.
- · صافی، نوید امن و امان، ص۱۶۷-۲۰۵.
- · ابوحاتم سجستانی، المعمَّرون و الوصایا، ص۱.
- · صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۵۲-۵۷۶.
- · سوره عنکبوت، آیه ۱۴.
- · انبیاء، ۴۴.
- · صدوق، کمال الدین (۱۳۹۵)، ج۱، ص۳۲۲.
- · طوسی، الغیبه، ص۴۲۰.
- · صدوق، کمال الدین (۱۳۹۵)، ج۱، ص۳۱۶.
- · طبری، ۱۴۱۳، ص۴۶۹، ۴۸۰؛ ابن حنبل، بیتا، ج۳، ص۱۷؛ الدانی، ۱۴۱۶، ج۵، ۱۰۳۸، ح۵۵۳؛ موصلی، بیتا، ج۱۲، ص۱۹، ح ۶۶۵… برای دیدن روایات بیشتر رک: مصطفی ورمزیار، بررسی مدت حکومت امام زمان، فصلنامه پژوهشهای مهدوی، سال دوم، شماره ۶، پاییز ۱۳۹۲.
- · مفید، ۱۴۱۴، ج۲، ص۳۸۱؛ ج۲، ص۳۸۵؛ طوسی، ۱۴۱۱، ص۴۷۴، ح۴۹۷.
- · فتال نیشابوری، بیتا، ص۲۶۴.
- · قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام المهدی من المهد الی اللحد، ص۶۳۸.
- · مجلسی، بحارالانوار، ج۲۷، ص۲۱۷.
- · یزدی حائری، علی، الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب، ج۲، ص۱۳۹.
- · قزوینی، سیدمحمدکاظم، الامام المهدی من المهد الی اللحد، ص۶۳۸.
- · کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۲۵۰.
- · صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۰۷.
- · جاسم حسین، تاریخ سیاسی امام دوازدهم، تهران، ۱۳۸۶، ص۱۲۴.
- · نک: سلیمیان، درسنامه مهدویت، ص۱۴۵-۱۴۶.
- · نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۱۸۲.
- · طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۳.
- · طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۲.
- · مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹-۱۶۰.
- · ابن قیم، المنار المنیف، ۱۳۹۰ق، ص۱۵۳-۱۵۲؛ ابن خلدون، مقدمه، دمشق، ۱۴۲۸، ص۲۰۷-۲۰۸.
- · نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۳۱۵.
- · نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۳۱۳.
- · صدر، تاریخ مابعد الظهور، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۲۱۲-۲۲۴.
- · صدوق، عیون اخبار عن الرضا، ج۱، ص۶۳.
- · سید ابن طاووس، الملاحم و الفتن، ص۲۷۸.
- · ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۱۹۹.
- · قرطبی، التذکره، قاهره، ۱۴۱۶، ص۶۱۰.
- · قاضی نعمان مغربی، ج۳، جزء، ۱۴، ص۳۶۴-۳۶۵.
- · ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۱۹۹.
- · مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.
- · بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۱.
- · کلینی، الکافی، تهران، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن مشهدی، المزار الکبیر، ص۱۳۴؛ مفید، الارشاد، قم، ۱۴۱۳، ج۳، ص۳۸۰.
- · مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.
- · کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن مشهدی، المزار الکبیر، ص۱۳۴؛ مفید، الارشاد، قم، ۱۴۱۳، ج۳، ص۳۸۰.
- · نعمانی، الغیبه، تهران، ۱۳۹۷ق، ص۱۸۲.
- · طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۳.
- · نگاه کنید به: طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۱۳-۵۲.
- · طوسی، الغیبه، قم، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۲.
- · صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۴۰۵ق٬ ج۱، باب۲۵، ص۵۳۴و۵۳۵،ح۱. و شافعی، عقدالدرر، ص۴۵و۵۵.
- · صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۴۰۵ق٬ ج۲، باب۳۸، ص۱۱۸، ح۷.
- · شوشتری٬ احقاق الحق، ۱۳۷۷ق٬ ج۱۹، ص۶۵۴.
- · مجلسی٬ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۸۷.
- · موسوی اصفهانی ، مکیال المکارم، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۳۲.
- · مجلسی، بحارالأنوار، ج۳۶، ص۹۰، ح ۲۰۰.
- · مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۱، ص۸۰ و ۹۵.
- · صدوق،کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه: منصور پهلوان، ۱۴۰۵ ق٬ ج۲، باب۵۷، ص۵۶۰، ح \۱۷.
- · یزدی حائری٬ الزام الناصب فی اثبات الحجّه الغایب، ۱۴۲۲ق٬ ص۲۴.
- · صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق٬ ج۴، ص۴۱۸.
- · کامل سلیمان، یوم الخلاص، ۱۹۹۱م٬ ص۵۲.
- · مجلسی٬بحارالانوار، ج۴۱، ص۱۵۹، و ج۴۷، ص۵۵.
- · معجم أحادیث امام مهدی، علیهالسلام، مؤسسه معارف الاسلامی، ج۱، ص۲۴۲، ح ۱۵۲.
- · کلینی٬ الکافی، ج۸، ص۳۹۶، ح۵۹۷.
- · دانشنامه امام مهدی(عج)، محمدی ری شهری، ج۱، ص۱۸۲-۱۹۳.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۳۲۳.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۳۳۲-۳۸۴.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۲، ص۷-۳۵.
- · مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۷۱، ح۱۲.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۲، ص۱۰۱-۱۱۴.
- · توبه ۳۳، فتح ۲۸، صف ۹.
- · سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.
- · سوره قصص، آیه ۵.
- · سوره إسراء، آیه ۸۱.
- · شیخ مفید الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹.
- · مفید، الارشاد، ج۲، ص۳۳۶.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت (۱)، ص۱۸۶. صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص۳۵۳.
- · جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص۱۰۲، با اندکی تلخیص.
- · نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۰۵؛ الارشاد، ج۲، ص۳۳۶؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۲۲.
- · صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۵۰۷.
- · طوسی، الغیبه، ص۳۵۹-۳۶۱.
- · رجوع کنید به: صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۲۶ و ۴۲۹ و ۴۸۷.
- · کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۲۸.
- · یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۷۳ـ۷۴.
- · مدرسی طباطبایی،، مکتب در فرایند تکامل، ص۱۶۱-۱۶۲.
- · مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ص۱۶۲.
- · کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۲۰؛ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۰۸.
- · صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج۲، ص۱۹۷، پاورقی۲.
- · نوبختی، فرق الشیعه، ۱۰۷ـ۱۰۹؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۱۰ـ۱۱۴؛ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۰۸.
- · مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج۲، ص۲۰۵، ۲۲۳؛ ذهبی، ج۱۳، ص۱۲۱.
- · مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص۳۶۰؛ اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج۳، ص۲۰۵.
- · رجوع کنید به: مفید، الارشاد، ص۳۴۵؛ اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج۳، ص۱۹۹، ۲۰۵.
- · طوسی، الغیبه،….
- · سید مرتضی، الفصول المختاره، ج۲، ص۳۲۱.
- · طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۵-۲۸۶.
- · طوسی، الغیبه، ص۲۸۶.
- · کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۱۸.
- · صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۸۷.
- · مفید، الإرشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۳۴۰.
- · فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بإعلام الهدی، قم، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۹.
- · صدر، تاریخ الغیبه الصغری، ۱۳۹۲ق، ص۳۴۱ به بعد.
- · غفارزاده، زندگانی نواب خاص امام زمان، ۱۳۷۹ش، ص۸۶و۸۷؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۱۳۸۱ش، ص۵۸۸.
- · جاسم حسین، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم(عج)، ۱۳۸۵ش، ص۱۹ و ۲۴؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی ائمه، ۱۳۸۱ش، ص۵۷۹.
- · صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۵۱۶؛ کشف الغمه، ج۲، ص۵۳۰؛ احتجاج، ج۲، صص۵۵۵-۵۵۶.
- · صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۵۰۳، روایه ۳۲. طبرسی، اعلام الوری، ص۴۱۷.
- · سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ص۱۸۴ و ۱۹۹- ۲۰۲.
- · شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۰.
- · سلیمیان، درسنامه مهدویت، ج۱، ص۸۱.
- · جمعی از محققین، معجم احادیث امام مهدی، جلد ۵.
- · سید بن طاووس، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، ج۱، ص۱۷۷.
- · علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۸۶.
- · شیخ صدوق، کمال الدین، ج۱، باب ۳۱، ح۲.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۸، ص۲۰۱؛ صدر، تاریخ مابعد الظهور، ج۳، ص۲۱۲-۲۲۴.
- · پایگاه اطلاعرسانی حوزه
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۶، صص۲۹۵-۳۲۷.
- · جمعی از محققین، معجم احادیث امام مهدی، جلد ۵.
- · مجلسی، بحارالانوار، ج۲۳، ص۵.
- · سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج۳، ص۳۹، توضیح آیه ۴۴، نحل.
- · مجلسی، بحارالانوار، ج۲۳، ص۵۵.
- · فرزی، محمدعلی، امید سبز، ص۳۴.
- · الامام المهدی، علی دخیل، ص۶۶.
- · که تعدادی از آنها در کتاب اصول کافی (بخش بَابٌ فِی أَنّ الْأَئِمّهَ شُهَدَاءُ اللّهِ عَزّ وَ جَلّ عَلَی خَلْقِهِ: ائمه، شاهدان خداوند بر خلق هستند) گردآوری شدهاند.
- · طبرسی، اعلام الوری، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۲۱۴؛ کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۰؛ مفید، الارشاد، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۳۵۱.
- · کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۲؛ مفید، الارشاد، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۳۵۴؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۱۲.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۳۸۴؛ طبرسی، اعلام الوری، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۲۴۸؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۳.
- · کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۴.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۵۴؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۶.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۰۷ و ص۴۳۶؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۹.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۳۱؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۱۵.
- · الغیبه، طوسی، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ص۴۲۶؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۲۰.
- · رجوع کنید به: محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۹-۲۹.
- · کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ طوسی، الغیبه، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ص۲۶۸؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۲۹.
- · مفید، الارشاد، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ج۵، ص۲۹.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۵۷؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۰.
- · کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۱۵؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۳.
- · مفید، الارشاد، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۷.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۴۳؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۳۸.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۷۰؛ طوسی، الغیبه، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ص۲۵۹؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۴۰.
- · طوسی، الغیبه، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ص۲۷۱؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۵۱.
- · صدوق، کمال الدین، مؤسسه النشر الاسلامی، ص۴۶۵؛ محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۶۲.
- · مفید، الارشاد، مؤسسه آل البیت، ج۲، ص۳۵۱؛ دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۷۵.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۹۳.
- · رجوع کنید به: محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۲۹-۹۷.
- · جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی، ص۳۹.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۱۷۹.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۱۸۰ و ۱۸۱. رجوع کنید به: طبرسی، مکارم الاخلاق، ج۲، ص۳۵، ح۷۶.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۱۸۰.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۵، ص۱۸۳.
- · طبرسی نوری، النجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۳۲۰.
- · طبرسی نوری، النجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۳۴۴ و ص۳۴۸ و ص۳۴۹.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۳۶۰.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب،۱۴۱۰ق، ص۴۱۵.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۴۴۳.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۴۵۱.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۴۵۳.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۴۶۱.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۴۶۲.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، صص۴۷۳ و ۴۷۴ و ۴۷۵ و ۴۷۶ و ۴۷۷.
- · طبرسی نوری، نجم الثاقب، ۱۴۱۰ق، ص۴۸۰.
- · شیخ محمود عراقی، دارالسلام، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۰ش، ص۲۹۰.
- · محمدی ری شهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، صص۳۰۶-۳۰۷ و صص۳۱۴-۳۲۱ و صص۳۲۸-۳۶۳.
- · محمدی ریشهری دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۳۰۹.
- · محمدی ریشهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۳۰۸.
- · محمدی ریشهری، دانشنامه امام مهدی، ج۵، ص۳۱۰.
- · مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۵۹۷.
- · پژوهشی بر آیینهای جشن نیمه شعبان در کشورهای اسلامی، پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی.
- · پژوهشی بر آیینهای جشن نیمه شعبان در کشورهای اسلامی، پایگاه اینترنتی سازمان تبلیغات اسلامی..
- · دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۸۲.
- · عبدالرحمن جامی، اشعه اللمعات، ج۴، ص۲۲۸.
- · السفارینی، لوامع الانوار البهیه، ج۲، ص۷۰.
- · دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۸۳.
- · دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۸۶-۸۸.
- · سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۵.
- · ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۱ به بعد.
- · دانشنامه امام مهدی(عج)، ج۱، ص۸۸-۹۰.
- · ابن خلدون، محمد بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۹۹.
رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱۰، ص۳۴۲.
یادداشتها
- محدث نوری در النجم الثاقب مدعی است تمامی اسامی و القاب معتبر و مستند را جمعآوری کرده و در این راه از استنباطهای شخصی و پژوهشهای غیر قطعی استفاده نکرده، که در غیر این صورت چندین برابر این اسماء و القاب قابل استخراج از کتب مختلف بوده است.
- · لیست کامل محدث نوری عبارتست از: ۱- احمد ۲- اصل ۳- اوقیدمو ۴- ایزد شناس ۵- ایزد نشان ۶- ایستاده ۷- ابوالقاسم ۸- ابوجعفر ۹- ابوعبدالله ۱۰- ابومحمد ۱۱- ابوابراهیم ۱۲- ابوالحسن ۱۳- ابوتراب ۱۴- ابوبکر ۱۵- ابوصالح ۱۶- امیر الامره ۱۷- احسان ۱۸- اذن سامعه ۱۹- ایدی ۲۰- بقیه الله ۲۱- بئر معطله ۲۲- بلد الامین ۲۳- بهرام ۲۴- بنده یزدان ۲۵- پرویز ۲۶- برهان الله ۲۷- باسط ۲۸- بقیه الانبیاء ۲۹- تالی ۳۰- تائید ۳۱- تمام ۳۲- ثائر ۳۳- جعفر ۳۴- جمعه ۳۵- جابر ۳۶- جنب یا جنب الله ۳۷- جوار الکنس ۳۸- حجه ۳۹- حق ۴۰- حجاب ۴۱- حامد ۴۲- حمد ۴۳- حاشر ۴۴- خاتم الاوصیاء ۴۵- خاتم الائمه ۴۶- خجسته ۴۷- خسرو ۴۸- خدا شناس ۴۹- خازن ۵۰- خلف یا خلف صالح ۵۱- خنس ۵۲- خلیفه الله ۵۳- خلیفه الاتقیاء ۵۴- دابه الارض ۵۵- داعی ۵۶- رجل ۵۷- راهنما ۵۸- رب الارض ۵۹- زند افریس ۶۰- سروش ایزد ۶۱- السلطان المامول ۶۲- سدره المنتهی ۶۳- سناء ۶۴- سبیل ۶۵- ساعه ۶۶- سید ۶۷- شماطیل ۶۸- شرید ۶۹- صاحب ۷۰- صاحب الغیبه ۷۱- صاحب الزمان ۷۲- صاحب الرجعه ۷۳- صاحب الدار ۷۴- صاحب الناحیه ۷۵- صاحب العصر ۷۶- صاحب الکره البیضاء ۷۷- صاحب الدوله الزهراء ۷۸- صالح ۷۹- صاحب الامر ۸۰- صمصام الاکبر ۸۱- صبح مسفر ۸۲- صدق ۸۳- صراط ۸۴- ضیاء ۸۵- ضحی ۸۶- طالب التراث ۸۷- طرید ۸۸- عالم ۸۹- عدل ۹۰- عاقبه الدار ۹۱- عزه ۹۲- عین یا عین الله ۹۳- عصر ۹۴- غایب ۹۵- غلام ۹۶- غیب ۹۷- غریم ۹۸- غوث ۹۹- غایت الطالبین ۱۰۰- غایه القصوی ۱۰۱- خلیل ۱۰۲- غوث الفقراء ۱۰۳- فجر ۱۰۴- فردوس اکبر ۱۰۵- فیروز ۱۰۶- فرخنده ۱۰۷- فرج المؤمنین ۱۰۸- الفرج الاعظم ۱۰۹- فتح ۱۱۰- فقه ۱۱۱- فیذموا ۱۱۲- قائم ۱۱۳- قابض ۱۱۴- قید ۱۱۵- قسم ۱۱۶- قوه ۱۱۷- قاتل الکفره ۱۱۸- قطب ۱۱۹- قائم الزمان ۱۲۰- قیم الزمان ۱۲۱- قاطع ۱۲۲- کاشف الغطاء ۱۲۳- کمال ۱۲۴- کلمه الحق ۱۲۵- کیقباد دوم ۱۲۶- کوکما ۱۲۷- کار ۱۲۸- لواء اعظم ۱۲۹- لندیطارا ۱۳۰- لسان الصدق ۱۳۱- ماشع ۱۳۲- مهمید الاخر ۱۳۳- مسیح الزمان ۱۳۴- میزان الحق ۱۳۵- منصور ۱۳۶- محمد ۱۳۷- نیه الصابرین ۱۳۸- منتقم ۱۳۹- مهدی ۱۴۰- عبدالله ۱۴۱- مومل ۱۴۲- مدبر ۱۴۳- ماء معین ۱۴۴- مخبر بما یعلن ۱۴۵- مجازی بالاعمال ۱۴۶- موعود ۱۴۷- مظهر الفضایح ۱۴۸- مبلی السرائر ۱۴۹- مبدئی الایات ۱۵۰- محسن ۱۵۱- منعم ۱۵۲- مفضل ۱۵۳- منان ۱۵۴- موتور ۱۵۵- منتظر ۱۵۶- مأمور۱۵۷- مقدره ۱۵۸- مامول ۱۵۹- مفرج ۱۶۰- مضطر ۱۶۱- من لم یجعل الله له شبیها ۱۶۲- مقتصر ۱۶۳- المصباح الشدید الضیاء ۱۶۴- ناقور صور ۱۶۵- ناطق ۱۶۶- نهار ۱۶۷- نفس ۱۶۸- نور آل محمد(ع) ۱۶۹- نور الاصفیاء ۱۷۰- نور الاتقیاء ۱۷۱- نجم ۱۷۲- ناحیه مقدسه ۱۷۳- واقیذ ۱۷۴- وتر ۱۷۵- وجه ۱۷۶- ولی الله ۱۷۷- وارث ۱۷۸- هادی ۱۷۹- ید الباسطه ۱۸۰- یمین ۱۸۱- وهوه ل ۱۸۲- یعسوب الدین.
- · برخی از القابی که در منابع اهل سنت آمده عبارتاند از: مهدّی هذه الامّه، المهدی فی الأرض والمهدی فی السّماء، مهدی الخیر، مهدی عبد اللّه، الإمام، آخر الأئمّه، خلیفه اللّه، خلیفه بنی هاشم، خلیفه، ولی اللّه، الأمیر، أمیر الطائفه، امیر النّاس، خیره اللّه فی خلقه، خیر امّه محمّد، خیر النّاس، خیر أهل الأرض، ذخیره الأنبیاء، یعسوب الامّه، الرّجل الصالح، صالح من مضی، العدل المبارک الزکی، المنصور، الهاشمی، العائذ بالبیت و السفاح.
- · تاریخهایی که منابع اهل سنت گزارش کردهاند چنین است: روز ۹ ربیعالاول (ابن خلکان، وفیات الاعیان، [بیتا]، ج۴، ص۱۷۶)، ۱۹ ربیعالاول (قاضی نورالله شوشتری در احقاق الحق، جلد ۱۳، صفحه ۸۹-۹۰، این قول را از کتاب وفیات الاعیان ابن خلکان نقل کرده است؛ درحالی که در وفیات آمده است: نهم ربیعالاول)، ۹ ربیعالثانی (ابن طولون از اهل سنت این قول را به ابن ازرق نسبت داده است. در حالی که ابن خلکان، نخستین گزارشگر سخن ابن ازرق، در کتاب وفیات میگوید نهم ربیع الاول روز ولادت امام است)، ۱ رجب (آن را بیرجندی از ابن عیاش نقل کرده است. این گزارش در منابع متقدم موجود نیست. رجوع کنید به: مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام، ص۶۰۰)، ۲۳ رمضان (آن را نخستین بار ابن طلحه شافعی نقل کرده است)، ۳ شعبان و ۸ شعبان ابن خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.
- · برخی از پیامبرانی که در تورات به عمر طولانی آنها اشاره شده عبارتند از: حضرت آدم: ۹۲۰سال، شیث پسر آدم: ۹۱۲سال، انوش پسر شیث: ۹۰۵سال، قیناس پسر انوش: ۹۱۰سال، مهلائیل پسر قیناس: ۸۹۵سال، یارد پسر مهلائیل: ۹۶۳سال، متوشالح پسر خنوخ: ۹۶۹سال، لمک پسر متوشالح: ۷۷۷سال، حضرت نوح پسر لمک: ۹۵۰سال(رجوع کنید به: سفر تکوین اصحاح۵، آیه۵ و۸ و۱۱ و۱۴ و۱۷ و۲۰ و۲۷ و۳۱ و در اصحاح۹، آیه ۲۹ و اصحاح۱۱ آیه۱۰ تا ۱۷. همچنین رجوع کنید به: مهدی پور، راز طول عمر امام زمان (عج)، ص۸۹.)
- · برای مثال: «جزیره خضراء در ترازوی نقد» اثر جعفر مرتضی عاملی و ترجمه محمد سپهری. «بررسی افسانه جزیره خضراء» اثر مجتبی کلباسی. «جزیره خضراء تحریفی در تاریخ شیعه» اثر غلامرضا نظری. در بخشی از کتاب «دادگستر جهان» نیز این داستان نقد شده است. همچین میتوانید برای نمونه به این دو مقاله مراجعه کنید:۱. «داستان جزیره خضراء توهم یا واقعیت؟» ۲. «جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت؟!»
- · علامه مجلسی در توضیح این روایت گفته است: یعنی جسم او همانند فرزندان اسرائیل (یعقوب) است در بلند قامتی و درشتی اندامی. قاضی نعمان مغربی نیز همین توضیح را در کتاب شرح الاخبار، ج۳، ص۳۷۸ آورده است.
- · مانند روایات متعددی که در تفسیر برخی آیات قرآن از جمله آیه ۷ سوره رعد إنَّما أنتَ مُنْذِرٌ و لِکُلِّ قَومٍ هادٍ، و ۲۴ فاطر إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَإِن مِّنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلَا فِیهَا نَذِیرٌ رسیده است، مانند: قال رسول الله(ص) أنا المُنذِر و علیّ الهادی، وَ کُلُّ اِمامٍ هادٍ لِلقرنِ الّذی هو فیه. (بحارالانوار، ج۳۵، ص۴۰۴، ح۲۲) و قال الامام الصادق(ع): لَو لَمیکُنْ فی الأرضِ إلّا إثنانِ لَکانَ الاِمامُ أحدَهُما. (کافی، ج۱، ص۱۸۰)
- · قال رسول الله(ص): مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَهً جَاهِلِیهً. بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۳۲، ص۳۳۱
- · وَعَدَ اللَّـهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَیٰ لَهُمْ وَلَیبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا (ترجمه: خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند…) سوره نور، آیه ۵۵
- · قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): المَهدی رَجُلٌ مِن وُلدِی وَجهُهُ کَالکَوکَبِ الدُّرِّی. «مهدی مردی است از فرزندان من که چهرهاش چون اختر تابناک است». (مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۱، ص۸۰.)
- · قال الامام الکاظم(ع): لَو کانَ فِیکُم عِدَّهُ أهلِ بَدرٍ لَقامَ قائِمُنا. «اگر به تعداد اهل بدر [مؤمن کامل] در میان شما بود، قائم ما قیام میکرد». (طبرسی، مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار، ص ۶۳.)
- · قال الإمامُ الصّادقُ(ع): مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کَانَ کَمَنْ کَانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لابَلْ کَانَ بِمَنْزِلَهِ الضَّارِبِ بَینَ یدَی رَسُولِ اللَّهِ(ص) بِالسَّیفِ. «هر که در حال انتظار این امر (ظهور قائم) بمیرد، همچون کسی است که با قائم در خیمه او باشد؛ نه، بلکه به مانند کسی است که پیشاپیش پیامبر خدا(ص) شمشیر میزند.» (مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۲، ص ۱۴۶.)
- · قال الإمامُ الصّادقُ(ع): إِنَّ قُدَّامَ الْقَائِمِ عَلَامَاتٍ تَکُونُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ قُلْتُ فَمَا هِی جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاکَ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ یعْنِی الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ. «خداوند برای مؤمنان نشانههایی از قیام قائم(ع) بر شمرده است. عرض کردم: خداوند مرا فدای شما کند، آن نشانهها چیست؟ فرمود: این سخن خداوند متعال که: «شما» یعنی مؤمنان پیش از قیام قائم «را حتما به چیزی از ترس و گرسنگی و کمبود مال و جان و میوهها میآزماییم و شکیبایان را نوید ده». (طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص ۴۵۶.)
- · قال الإمامُ الباقرُ(ع): إذا وَقَعَ أمرُنا وجاءَ مَهدِینا کانَ الرَّجُلُ مِن شیعَتِنا أجرأَ مِن لَیثٍ وأمضی مِن سِنانٍ یطَأُ عَدُوَّنا بِرِجلَیهِ وَیضرِبُهُ بِکَفَّیهِ وذلِکَ عِندَ نُزولِ رَحمَهِ اللّه ِ وفَرَجِهِ عَلَی العِبادِ.«هر گاه زمام امور به دست ما بیفتد و مهدی ما بیاید، هر یک از شیعیان ما، کاریتر از شیر و برندهتر از شمشیر خواهند شد. دشمنان ما را به زیر پا میگذارند و با دست آنان را میکوبند. و این، هنگامی است که رحمت خداوند فرود آید و بر بندگانش گشایش خدا نازل شود.» (مجلسی، بحارالأنوار، ج۲، ص ۱۹۰.)
- · قال رسولُ اللّه ِ(ص): یخرُجُ فی آخرِ اُمّتی المَهدی، یسْقیهِ اللّه ُ الغَیثَ، وتُخرِجُ الأرضُ نَباتَها، ویعطَی المالُ صِحاحا، وتَکْثُرُ الماشِیهُ، وتَعْظُمُ الاُمّهُ.«در میان واپسین امّتم، مهدی ظهور میکند. خداوند به او باران عطا میکند، زمین گیاهش را برمیرؤیاند، مال به یکسان و بیکم و کاست عطا میشود، دامها و چارپایان زیاد میشوند، و امّت سربلند و بزرگ میگردد.» (فیروزآبادی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج۳، ص ۳۳۵.)
- · مانند وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَیٰ عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَهِ فَینَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ (ترجمه: و بگو: «[هر کاری میخواهید] بکنید، که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست، و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده میشوید؛ پس ما را به آنچه انجام میدادید آگاه خواهد کرد.»)[ توبه–۱۰۵] ، از آنجا که در آیه شریفه، «س» در کلمه «فَسَیری» برای خداوند، رسول خدا، و مؤمنین یکسان به کار برده شده و خداوند هم اکنون به حال موجودات آگاه است، علم رسول خدا و مؤمنین مورد اشاره آیه نیز همینگونه بوده و فعلی است. از آنجا که همه مؤمنان دارای چنین علمی نیستند، منظور آیه تعدادی از مؤمنین است که برترین مصادیق آن در روایات، اهل بیت برشمرده شدهاند.
- · این حدیث بخشی از آخرین توقیع امام زمان(ع) به نایب چهارم خویش است: وَ سَیأْتِی إِلَی شِیعَتِی مَنْ یدَّعِی الْمُشَاهَدَهَ أَلَا فَمَنِ ادَّعَی الْمُشَاهَدَهَ قَبْلَ خُرُوجِ السُّفْیانِی وَ الصَّیحَهِ فَهُوَ کَذَّابٌ مُفْتَر (ترجمه: و به زودی برخی نزد شیعیان من ادعای مشاهده مرا خواهند داشت، بدانید هر که پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی ادّعای مشاهده کند دروغگویی است که به ما افترا بسته است.)
- · از امام صادق(ع) نقل شده است: لِلْقَائِمِ غَیبَتَانِ إِحْدَاهُمَا قَصِیرَهٌ وَ الْأُخْرَی طَوِیلَهٌ الْغَیبَهُ الْأُولَی لایعْلَمُ بِمَکَانِهِ فِیهَا إِلَّا خَاصَّهُ شِیعَتِهِ وَ الْأُخْرَی لایعْلَمُ بِمَکَانِهِ فِیهَا إِلَّا خَاصَّهُ مَوَالِیهِ. (کلینی، الکافی، إسلامیه، ج۱، ص۳۴۰) (ترجمه: برای قائم دو غیبت است: یکی کوتاه است و دیگری طولانی. در غیبت اول جز شیعیان خاص او کسی از جای او با خبر نیست و در غیبت دیگر جز دوستان خاص او کسی از جای او با خبر نیست.) همچنین در روایت دیگری از امام صادق(ع) آمده است: إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیبَتَینِ إِحْدَاهُمَا تَطُولُ حَتَّی یقُولَ بَعْضُهُمْ مَاتَ وَ یقُولَ بَعْضُهُمْ قُتِلَ وَ یقُولَ بَعْضُهُمْ ذَهَبَ حَتَّی لایبْقَی عَلَی أَمْرِهِ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَّا نَفَرٌ یسِیرٌ لایطَّلِعُ عَلَی مَوْضِعِهِ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِهِ وَ لاغَیرِهِ إِلَّا الْمَوْلَی الَّذِی یلِی أَمْرَهُ (طوسی، کتاب الغیبه، ص۱۶۱) (ترجمه: برای صاحب این امر، دو غیبت است که یکی از آنها، به اندازهای طولانی میشود که برخی از مردم گویند: از دنیا رفته است، برخی گویند: کشته شده و برخی گویند: رفته است. جز اندکی از یاران او، بر باور خود استوار نماند. کسی از فرزندانش و غیر آنان از اقامتگاه او آگاه نمیشود، جز کسی که متصدی امور او است.)
- · إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً (ترجمه: به درستی که با دشواری، آسانی است.)[ انشراح–۶] و لاَ ییأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ (ترجمه: جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمیشود.)[ یوسف–۸۷] و انتظار الفرج بالصبر عباده.
منابع
- ابن اثیر الجزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن جوزی، سبط ، تذکره الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- ابن خشاب، عبدالله بن احمد، تاریخ الموالید الائمه و وفیاتهم، تحقیق آیت الله مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، ۱۴۰۶ق.
- ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، به تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی، بی تا.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن طلحه شافعی، محمد، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- ابن طولون، الائمه الاثنی عشر، تحقیق صلاح الدین منجد، قم، منشورات الرضی، بی تا.
- ابن قیم، محمد بن ابی بکر، المنار المنیف، تحقیق عبد الفتاح ابو غده، حلب، مکتبه المطبوعات الاسلامیه، ۱۳۹۰ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، چ۱، تبریز، مکتبه بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
- اشعری، سعدبن عبدالله، المقالات و الفرق، تصحیح دکتر محمدجواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۱ش.
- امین، سید محسن، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، دوم، ۱۳۷۶ش.
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ترجمه و تصحیح محمود رضا افتخار زاده، تهران، روزگار، ۱۳۸۶ش.
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ترجمه محمدتقی آیتاللهی، تهران، امیرکبیر، سوم، ۱۳۸۵ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انتشارات انصاریان، چ۵، ۱۳۸۱ش.
- حسینی جلالی، محمدرضا، تاریخ اهل البیت، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۰ق.
- حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، ج۴.
- راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسه الإمام المهدی علیهالسلام، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(ع)، ۱۴۱۱ق
- سید ابن طاووس، علی بن موسی، ملاحم و الفتن، قم، الشریف الرضی، ۱۳۹۸ق.
- سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت: حضرت مهدی از ولادت تا امامت، قم، بنیاد فرهنگی مهدی موعود، چ۶، ۱۳۸۹ش.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، دوم، ۱۳۸۸.
- سید مرتضی، الفصول المختاره، مندرج در مصفات الشیخ المفید، چاپ اول: قم، مؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- شوشتری، شریف الدین حسینی، احقاق الحق و ازهاق الباطل، تحقیق آیت الله مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، هفتم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، ۱۳۹۰ش.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، تهران، مکتبه الصدر، [بیتا].
- صافی گلپایگانی، لطف الله، نوید امن و امان، تهران، دفتر تنظیم نشرو آثار آیت الله صافی گلپایگانی، ۱۳۸۶ش.
- صدر، سید محمد، تاریخ مابعد الظهور، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۲ق.
- صدر، سید محمد، تاریخ الغیبه الصغری، چاپ اول: بیروت،دار التعارف، ۱۳۹۲ق.
- صدر، سید محمد، پژوهشی در زندگی امام مهدی(عج) و نگرشی بر تاریخ غیبت صغری، محمد امامی شیرازی، دارالتبلیغ اسلامی.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی زاده، تهران، نشر جهان، بی تا.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، به تحقیق علیاکبر غفاری، چ۲، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۴۰۵ق
- صدوق، محمد بن علی،کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۳۵۹ش.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، تحقیق: علاء آل جعفر، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ علیاکبر غفاری، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، در سال ۱۴۱۷ق.
- طبرسی نوری، میرزا حسین، نجم الثاقب، قم، انتشارات مسجد جمکران، ۱۴۱۰ق.
- طبرسی نوری، میرزا حسین، نجم الثاقب، ترجمه و تحقیق یاسین موسوی، کربلا، عتبه الحسینیه المقدسه، ۱۴۳۰ق.
- طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، تحقیق مؤسسه بعثت، چ۱، قم، مؤسسه بعثت، ۱۴۱۳ق.
- طبسی، نجمالدین، تا ظهور، قم، مرکز تخصصی مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۸۸ش.
- طوسی، کتاب الغیبه للحجه، تحقیق عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، دارالمعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
- عراقی، محمود، دارالسلام، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۰ش
- العمیدی، سید هاشم ثامر، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ترجمه و تحقیق: مهدی علیزاده، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۷۵ش.
- العمیدی، سید هاشم ثامر، در انتظار ققنوس، ترجمه و تحقیق: مهدی علیزاده، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، دوم، ۱۳۸۲ش.
- غفارزاده، علی، زندگانی نواب خاص امام زمان، قم، انتشارات نبوغ، ۱۳۷۹ش.
- قزوینی، سید محمد کاظم، الامام المهدی من المهد الی الظهور، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۹۸۵م.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، قم، انتشارات بصیرتی، [بیتا].
- کامل سلیمان، یوم الخلاص، تهران، مؤسسه انصار الحسین الثقافیه، ۱۹۹۱م.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۸۹ق
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، چ۴، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مالکی، ابن صباغ، الفصول المهمه، محقق جعفر حسینی، بیروت، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۳۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، چ۲، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الفصول المهمه فی الغیبه، محقق فارس الحسون، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، به کوشش مؤسسه آل البیت، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، به کوشش مؤسسه آل البیت، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش/۱۴۱۳ق.
- محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه امام مهدی بر پایه قرآن، با همکاری سیدمحمدکاظم طباطبایی، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۳ش.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزد پناه، هفتم، تهران، کویر، ۱۳۸۸ش.
- مقدرسی، یدالله، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- مسعودی، علی بن حسن، اثبات الوصیه، قم، انصاریان، ۱۴۲۶ق.
- موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، مکیال المکارم در فوائد دعا برای حضرت قائم، مترجم سید مهدی حائری قزوینی، قم، برگ شقایق، ۱۳۸۰ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، به تحقیق علیاکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، تصحیح محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبه المرتضویه، ۱۳۵۵ق.
- یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۰ق.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، ۱۳۹۹ق.
- فتح الباری شرح الصحیح البخاری، احمد بن علی العسقلانی (ابن حجر)، تحقیق عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۳۷۹ق
- کشف المشکل من حدیث الصحیحین، عبدالرحمن بن الجوزی، تحقیق علی حسین البواب، ریاض، دارالوطن، ۱۴۱۸ق