معرفی امامزاده سلیمان ـ فخرآباد مشکین شهر

به گزارش بقاع خبر، مقبره سیّد سلیمان داراى گنبد و مسجدى است که به سال 1243 هـ . ق در زمان قاجاریّه ساخته شده است. بناى اوّلیه مقبره در دوران صفویّه ـ که در آن زمان مشکین و نواحى آن در نهایت آبادانى و پیشرفت بودند ـ ساخته شده است.
آثار درِ ورودى و ایوان و طاق که با خشت خام و گل ساخته شده در ضلع غربى و شمالى محوّطه مقبره کاملاً مشهود است و حاکى از عظمت و شکوه خاصِّ این مکان مقدّس قبل از دوران قاجاریّه مى‏باشد.

مسجد جنب امامزاده و متّصل به آن، سقف و ستون‏هاى چوبى و نماى آجرى به سبک‏هاى (بناى) قاجاریّه، داشتن
در و پنجره با ویژگى‏هاى خاصِّ هنرى با آلت چینى،
قواده کارى بسیار جالب توجّه و بقایاى تزئینات و نقّاشى‏هاى بجا مانده در داخل حرم از دوره قاجاریّه مواردی است
که به این مکان مقدّس ارزش و ویژگى خاص مى‏بخشد.

درِ ورودى داخل حرم امامزاده از مدخل همین مسجد کهن مى‏باشد. به علّت افزایش جمعیّت و عدم گنجایش مسجد قدیمى در پذیرایى از اهالى و زوّار به ویژه در ایّام سوگوارى، از سوى هیأت أمنا بدون تغییر در بافت مسجد قدیمى، مسجد جدیدى نیز در ضلع جنوبى مسجد احداث گردیده است.

بناى امامزاده از بیرون داراى نقشه مدوّر است که براى جلوگیرى از رانش آن، تا ارتفاع سه مترى به
وسیله دیوارهاى پشتیبان در برگرفته شده که در نتیجه آن، نقشه بنا در قسمت پایین به صورت مربّع درآمده است.
داخل مقبره به شکل هشت ضلعى نزدیک به دایره است و صندوق قبر در وسط آن قرار دارد. این بنا بر روى ازاره سنگى سیاه رنگى بنا گردیده و تمام آن با آجرهایى به صورت رگ‏چین بنا شده است. قطر خارجى بنا پنج متر و قطر داخلى آن 90/3 متر است. از ناحیه شرقى، نورگیر در دیوار بنا تعبیه شده است. بر نماى بیرونى بنا، با آجرهاى سیاه رنگ، اسم جلاله «اللَّه» و در بالا، تاریخ 1242 هـ . ق نگاشته شده است.

گنبد بنا که به صورت شبدرى تند است، با کاشى‏کارى فیروزه رنگ پوشیده شده که عمده کاشى‏هاى آن ریخته‏اند. ورودى برج، از جانب غربى و از داخل مسجد است که بر بالاى آن، نقش شیرى به حالت خوابیده تصویر شده است.

در نماى داخلى گنبد، در هر ضلع، طاقچه‏اى با طاق جناغى تعبیه شده است و در حاشیه زیر گنبد، کتیبه‏اى بر روى گچ به تاریخ 1282 هـ . ق نوشته شده که حاکى از گچ‌کارى بقعه در این تاریخ است. نماى داخلى گنبد تماماً از گچ پوشیده شده و بر روى آن، نقوش اسلیمى نقّاشى شده است. آجر طاق گنبد به همان روشى که در جرزها و دیوارها بکار رفته، از دو طرف ادامه پیدا کرده و در رأس پوشش به یکدیگر قفل شده است. در اجراى این طاق ـ که رومى است نه ضربى ـ از قالب بندى در زیر طاق استفاده شده، سپس روى گنبد را به خاطر زیبایى و نیز به خاطر پوشش و عایق بودن در برابر برف و باران کاشى‏کارى کرده‏اند که به مرور زمان قسمت‏هاى زیادى از این کاشى‏ها ریخته است.

در این گنبد براى انتقال بار و وزن گنبد به پایه‏ها، از روش تبدیل مربّع به دایره استفاده کرده‏اند و ترمیم گنبد را به صورت «شاخ بزى تند» انجام داده و ارتفاع آن را از
داخل حدود هشت متر بالا برده‏اند. در داخل آن نیز
در دور ضریح مبارک در و دیوارهاى جانبى و هشت
طاقچه زیبا تعبیه کرده‏اند و در قسمت بیرون دیوار گنبد
با آجر اسم جلاله «اللَّه» و اسم حضرت امام على ‰ و اشکال هندسى را ترسیم نموده‏اند.

خشت‌های پوسیده این گنبد در سال 1340 هـ . ش توسّط اداره میراث فرهنگى شهرستان مشکین شهر و دفتر فنّى سازمان ملّى حفاظت آثار باستانى آذربایجان شرقى پس از خاک‌بردارى‏هاى لازم، تعویض و به جاى آن از آجر و سیمان استفاده شده است. همچنین در سال 1370 هـ . ش با اقدام به موقع اداره میراث فرهنگى شهرستان مشکین شهر و با همکارى و مساعدت اداره اوقاف و امور خیریّه اردبیل و هیأت أمناى امامزاده، دور دیوارها و اطراف حرم را از بیرون به عمق بیش از سه متر خاک‌بردارى و نسبت به تعویض سنگ‏هاى ازاره و پى اقدام نمودند و با قرار دادن آهن در درون قسمتى از دیوار، به طرز ماهرانه‏اى آن قسمت از بند گنبد را که ترک برداشته بود ترمیم کردند.

صحن حرم و اطراف آن، آرامگاه خانواده سادات و مقبره سران و بزرگان قوم و قبیله و طوایف مغان و اطراف و به ویژه مزار شهداى جنگ تحمیلى است.

در حیاط امامزاده دو اصله درخت توت که داراى قدّمت تقریبى 120 الى 150 سال است قرار دارد.

این بنا به شماره 6240 و در تاریخ 07/07/1381 به ثبت آثار ملّی و تاریخی رسیده است.

خفته در مزار به استناد زیارتنامه، فرزند بلافصل حضرت امام موسى کاظم ‰ معرّفى شده است، هر چند عدّه‏اى هم وى را از نوادگان امام هفتم ‰ به شمار مى‏آورند.

عدّه‏اى از اهالى از وجود شجره‏نامه امامزاده در پوست آهو در نزد یکى از سادات محلّى خبر مى‏دهند، ولى قادر به ارائه مدرک معتبری در این زمینه براى دسترسی به شجره نامه نیستند. شاعرى نیز در مدح این مزار و خفته در آن گفته است:

شاهى که خاک درگه او مشک عنبر است‏

با حضــرت رضـا هیجدهم برادر است‏

نام نکوش ســیّد ســلیمان که در نسب‏

گلدسته‏اى ز گلشن موسى بن جعفر است‏

معمّرین و معتمدین محل، چنین اظهار مى‏دارند که حضرت سیّد سلیمان از اولاد امام موسى کاظم ‰ مى‏باشد که در دوران خفقان عبّاسیان در اثر ستمى که بر سادات علوى وارد مى‏آمد آن‏ها مجبور مى‏شدند که به مناطق کوهستانى و صعب العبور پناه ببرند و در آن‏جا به تبلیغ بپردازند. به همین علّت سیّد سلیمان با برادرانش به نام سیّدابراهیم و سیّدجعفر ـ که آرامگاه سیّدابراهیم در لامرود و سیّدجعفر در روستاى اونار است ـ به دشت مغان آمده و در نزد طایفه‏اى از عشایر مغان به نام اجیرلو ساکن شده است و به دلیل پاره‏اى از مسائل شرعى و دینى با مردم محل که شافعى مذهب بودند درگیر شده و به منزل خانمى به نام فخرى در روستاى فخرآباد که از بستگان امراى منطقه بود پناه می‌برد. آخرالامر به دست جنگجویان این طایفه که همیشه میان ییلاق (واقع در
دامنه کوه سبلان) و قشلاق (روستاى خودشان) در کوچ
بودند، در روستاى فخرآباد شهید شده و در همین مکان مقدّس دفن گردیده است و چون مردم وى را از اولاد امام موسى کاظم ‰ مى‏دانستند براى وى احترام ویژه‏اى قایل بودند، بعد از شهادت بر سر تربت او آرامگاهى بنا مى‏نمایند و پنج شنبه‏ها به زیارت او مى‏آمدند.

همچنین شهادت و انگیزه مهاجرت سیّدسلیمان به این نحو نیز بین اهالى شهرت دارد که از قرار ذیل است؛

«در دوران خلافت عبّاسى، پس از به شهادت رسیدن امام موسى کاظم ‰ به دست مأموران هارون الرشید، فرزندان آن امام بزرگوار به شدّت تحت تعقیب و آزار و اذیت مأمورین خلیفه عبّاسى قرار مى‏گیرند و در نتیجه حضرت سلیمان بن امام موسى کاظم ‰ به علّت نا امن بودن بغداد از مرکز ترکیه، موطن خویش را به قصد ایران ترک کرده و به کوه سیاه «قره‏داغ» پناه برده و در نزد طایفه‏اى از طوایف دشت مغان با مردمان ساکن آن به زندگى عارفانه خویش تداوم بخشیده است. گویا پس از گذشت مدّتى وابستگان و مأمورین خلیفه، از محل حضرت مطّلع می‌شوند و پس از شناسایى و یافتن حضرت، ناجوانمردانه و بى‏رحمانه با ایشان درگیر مى‏شوند که حضرت سلیمان باز هم در اثر آزار و اذیّت عمّال عبّاسى با پاى زخمى و خون‏آلود، شبانه از دست آنان فرار و پس از پیمودن راه طولانى به منزل خانمى به نام «فخرى» که از بستگان امراى منطقه بوده و در روستاى فخرآباد کنونى سکونت داشته، پناه مى‏برد. زن مذکور حضرت را در راستاى ادامه حیات در نزد خود پذیرفته و اسکان داده است.

به واسطه تعلّق و وابستگى خانم فخرى به امراى منطقه، در مدّت اقامت سیّد سلیمان و تا زمانى که زن در قید حیات بوده کسى جرأت نداشته آن حضرت
را مورد شکنجه و آزار و اذیّت قرار دهد. بعد از وفات وى،
باز مأمورین خلیفه با همدستى عدّه‏اى از افراد محلى ناآگاه، قصد جان او را نموده و بالأخره آن حضرت را در محل فخرآباد به شهادت مى‏رسانند».

براى پذیرش و تشخیص صحّت و سقم این داستان، باید نگاهى اجمالى به شرح حال سلیمان بن امام موسى کاظم‰ در کتب معتبر تاریخ داشته باشیم و ببینیم که آیا ادّعاهاى فوق و داستان مذکور مورد تأیید مورّخان است یا نه؟

از دیگر فرزندان امام موسى کاظم ‰ سلیمان است
که از مادرى اُمّ ولد متولّد شد. ابن عنبه و دیگر علماى
انساب معتقدند که سه تن از فرزندان امام موسى کاظم ‰ تنها داراى دختر بودند که آن‏ها سلیمان و فضل
و احمد مى‏باشند. همچنین اکثر علماى انساب وى
را بلاعقب نوشته‏اند.

قدیمى‏ترین مدرکى که از مهاجرت و شهادت سلیمان بن موسى ‰ سخن به میان آورده، شیخ عبدالجلیل رازى قزوینى است که در موقع توصیف علماى آبه یاد کرده و مى‏گوید: «شهادتگاه و آرامگاه عبداللَّه و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم ‰ در آبه است. محل قبور این عزیزان نورانى و پر از قبور علماء و فقهاست».

در حاشیه عمده الطالب در آن هنگام که سلیمان و فضل، دو پسر امام کاظم ‰ را توصیف مى‏کند، از قولِ‏حسین بن مساعد حایرى گوید: «قبر آن دو در آوه است و من در رمضان سال 918 هـ . ق آن را زیارت کرده‏ام».

همچنین قاضى نوراللَّه مرعشى شوشترى در کتاب مجالس المؤمنین در هنگام توصیف آبه گوید:

«مشاهدى که در آبه قرار دارد عبارتند از: شهادتگاه عبداللَّه و فضل و سلیمان فرزندان امام موسى کاظم ‰ که آن‏ها مشاهدى نورانى است…».

این دیدگاه در اکثر کتب تاریخی به چشم مى‏خورد، بنابراین نمى‏توان این ادّعا که سلیمان بن امام موسی ‰ در فخرآبادِ مشکین شهر مدفون باشد را پذیرفت. بلکه ما معتقدیم که خفته در این مزار بدون شک سیّد جلیل‏القدر سلیمان بن احمد بن محمّد بن عبداللَّه بن اسحاق ابن امام موسى کاظم ‰ مى‏باشد که سیّدى جلیل، شریف و داراى یک فرزند به نام حمزه بود که او نیز داراى فرزندى به نام یوسف مى‏باشد و تداوم نسل سیّد سلیمان از اوست.

در منابع موجود از علّت مهاجرت او به استان اردبیل هیچ اشاره‏اى نشده است. اما با برخى از قراین مى‏توان به این نتیجه رسید که وى در بلخ سکونت داشته و پس از تسلّط بنى اعمامش بر مشاغل سیاسى و اجتماعى منطقه شیراز، ابتدا به آن‏جا مهاجرت کرده و بعداً به جهت شهادت پسر عمویش به نام عبّاس بن اسحاق المهلوس بن العبّاس بن اسحاق بن امام موسى کاظم ‰ در اردبیل، جهت زیارت مرقد او یا به امید آن‏که مردم او را جهت تبلیغ بپذیرند به آن‏جا مسافرت کرده و به خواهش اهالى منطقه در آن‏جا ماندگار شد.

از تاریخ وفات ایشان هیچ اطّلاعى در دست نیست، اما احتمال قوى مى‏رود که در اواخر نیمه اوّل قرن پنجم هجرى وفات یافته و در این مکان (فخرآباد) به خاک سپرده شده و بعداً اهالى بر سر تربت او مزارى بنا نموده‌اند و تاکنون زیارتگاه اهل دل است.

نام شریف این امامزاده، در اکثر منابع و مصادر انساب به شایستگى یاد شده و در غالب اسناد محلّى نیز از او به عنوان فرزند امام موسى کاظم ‰ یاد شده است که داراى مهر و امضاء علما و فرهیختگان و بزرگان استان اردبیل مى‏باشد و قول ما مبنى بر نواده امام موسى کاظم ‰ بودن سیّد سلیمان را تأیید مى‏کند.