گوهرشاد در اثر دسیسه تعدادی از سیاستمداران و در جریان قیام میرزا ابوالقاسم بابر در هرات به قتل رسید. گوهرشاد در زمان مرگ 88 سال داشت و در نهایت در همان شهر هرات و در جوار همسرش و پسرش بایسنقر میرزا به خاک سپرده شد.

ساخت این مسجد همزمان با دوره ساخت مساجد زیبا و کلاسیک چهار ایوانی بوده است. این مسجد که پلان مربعی دارد، دارای دو درب بسیار بزرگ است که یکی به عنوان درب ورودی و دیگری درب خروجی به حساب می‌آید.

همچنین چهار ایوان بسیار بزرگ در صحن مربعی آن ساخته شده که در میان این ایوان‌ها نیز شبستان‌هایی بسیار زیبا و شکیل جای گرفته است.

معمار اصلی این بنا، قوام الدین شیرازی بوده است که یکی از به نام‌ترین معماران ایرانی است. تزئینات گچبری و رنگ‌های زرد و آبی که اصلی‌ترین رنگ‌های هنر اسلامی است، از دیگر خصوصیات فوق‌العاده این مسجد به شمار می‌آید.

از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا می‌توان به شکل قرینه ایوان‌های آن اشاره کرد. همچنین طاق‌های گنبدی و مناره‌های که سال‌ها از سبک خاص معماری ایرانی-اسلامی به شما می‌رفت، باعث شده که زیبایی این مسجد صد چندان شود.سراسر مسجد پُر از آیات قرآن و احادیث مختلف است که با خط زیبای ثلث روی کاشی‌ها حکاکی شده است.

گنبد مسجد گوهرشاد که حدود 41 متر ارتفاع دارد، از آجر لعاب دار (به رنگ آبی) ساخته شده است. کتبیه ای روی این گنبد وجود دارد که با خط کوفی نوشته شده است. در کنار این گنبد، دو مناره بسیار زیبای طلایی با ارتفاع حدود 43 متر نیز ساخته شده است. این مناره‌ها روی زمین ساخته شده و سپس در کنار گنبد این مسجد بالا کشیده شده‌اند. زیبایی این گنبد و مناره‌ها به شدت چشم نواز و روح‌انگیز است.

ایوان های مسجد گوهر شاد

ایوان مقصوره؛ بزرگ‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد دارای 4 ایوان بسیار بزرگ است. اما بزرگترین ایوان که به نام ایوان مقصوره شناخته می‌شود، نسبت به دیگر ایوان‌های این مسجد شهرت بیشتری دارد.

این ایوان در بخش جنوبی و به سمت قبله‌ صحن واقع شده است. طول این ایوان تقریبا 37 متر و ارتفاعش به 5 متر می‌رسد. گنبد مسجد گوهرشاد روی این ایوان ساخته شده و منبر معروف این مسجد که به نام منبر صاحب‌الزمان شناخته می‌شود نیز در این ایوان قرار گرفته است. ملات ساخت این ایوان تماما از سنگ مرمر بوده و کتیبه تاریخی بایسنقر (نوه گوهر شاد و از بهترین خوشنویسان خط ثلث) در پیشانی این ایوان حک شده است. همچنین در این ایوان به سال ساخت و معمار مسجد گوهرشاد نیز اشاره شده است.

از دیگر خصوصیات جالب توجه این ایوان، می‌توان به محراب بسیار زیبا و سنگی آن اشاره کرد که در اطراف آن کتبیه‌هایی با آیات قرآن و کاشی‌های معرق زیبا تزئین شده است.

ایوان ساده در قرینه با ایوان مقصوره
بعد از ایوان مقصوره باید به سراغ ایوان ساده برویم که دقیقا با این ایوان قرینه شده است و رو به قبله است. این ایوان نیز مانند ایوان مقصوره سرشار از زیبایی هنر اسلامی و به خصوص خوشنویسی است. از جالب‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به پیشانی آن اشاره کرد که مزین به نوعی کتبیه است که درباره مرمت این بنا در دوره شاه عباس صفوی است.

از دیگر کتبیه‌های این ایوان می‌توان به آیات قرآن اشاره کرد که در کفشداری 11 و 12 و همچنین پیشانی خود ایوان حکاکی شده است. امضای این آثار خوشنویسی مربوط به محمدرضا امامی اصفهانی است.

ایوان غربی مسجد گوهرشاد مشهد
این ایوان که در ضلع غربی مسجد واقع شده در گذشته به بازار متصل بوده اما در حال حاضر با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط است.

سابقا کانال آبی از این ایوان عبور می‌کرده است تا منبع آبی مسجد را فراهم کند. به همین خاطراست که به آن ایوان آب می‌گفتند. این ایوان نیز مانند دیگر ایوان‌های مسجد گوهرشهاد مزین به سوره‌هایی از قرآن است که با خط زیبایی روی آن مرقوم شده است.

ایوان شرقی مسجد گوهرشاد
از قدیم به این ایوان، ایوان حاج حسن می‌گفته‌اند. در حال حاضر ایوان شرقی به رواق امام خمینی در صحن حرم متصل است. کاشی‌های این ایوان نیز مزین به نوشته‌هایی با خط کوفی معلقی است.

مساجد چهار ایوانی نمونه‌های اولیه‌ای از بناهای هنر ایرانی اسلامی است اما شاید بهترین مثالی که برای مساجد چهار ایوانی بتوان زد، همین مسجد گوهر شاد است.

شبستان‌های مسجد گوهرشاد مشهد
از دیگر شگفتی‌های مسجد گوهرشاد می‌توان به شبستان‌های بی نظیر آن اشاره کرد.

شبستان‌ها، فضاهایی در مساجد هستند که مسقف بوده و دارای ستون‌های فراوان هستند و از طرف دیگر با صحن اصلی مسجد مرتبط‌اند. البته نمی‌توان گفت که ستون‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از شبستان‌ها هستند چرا که مساجد معماری عثمانی بدون ستون هستند. شاید زیباترین و بهترین شبستان‌ها را بتوان در معماری مسجد امام اصفهان و مسجد گوهرشاد دید!

عموماً کاربرد شبستان‌ها در مساجد برای برگزاری نماز جماعت بوده است. در حال حاضر علاوه بر برگزاری نماز، فعالیت‌های فرهنگی نیز در شبستان مساجد برپا می‌شود.

مسجد گوهرشاد دارای شبستان‌های فراوانی است که هریک به لحاظ زیبایی و هنر، منحصر به فرد هستند.
نکته‌ای که باید در نظر داشته باشید این است که عموم شبستان‌های مسجد گوهرشاد در طی سالیان مختلف مورد مرمت و تعمیر قرار گرفته‌اند .اما آنچه که در شبستان‌های این بنا مورد نظر است، سقف ضربی آن‌هاست که به اصطلاح معماری ایرانی، با یکدیگر کلاف شده‌اند. این شبستان‌ها به شکل قرینه در اطراف چهار ایوان اصلی مسجد بنا شده‌اند.

مسجد گوهرشاد به طور کلی هفت شبستان کوچک و بزرگ دارد که از گذشته تا به کنون با نام‌های مختلفی شناخته می‌شده‌اند.

مهم‌ترین شبستان‌های این مسجد
شبستان گرم: اساساً این شبستان برای نمازگزاری و عبادت مردان در نظر گرفته شده است. شبستان گرم در ضلع شرقی مسجد و در کنار ایوان شرقی واقع شده است. کاشی‌کاری‌های زیبا با نقوش اسلیمی و اسلامی از جلوه‌های برجسته این شبستان است.

شبستان تبریزی: این شبستان بسیار وسیع است و شاید به همین خاطر باشد که در گذشته به نام شبستان بزرگ شناخته می‌شده است. شبستان تبریزی در ضلع جنوبی مسجد واقع شده و میان ایوان مقصوره و رواق امام خمینی قرار گرفته است. البته لازم به ذکر است که از سال 1390 تا 1395 این شبستان در دست تعمیر و مرمت بوده است.

شبستان سبزواری: این شبستان که در ضلع شرقی مسجد و در جوار ایوان شرقی واقع شده است از لحاظ وسعت شبستان کوچکی به حساب می‌آید. این شبستان نیز در اوایل سال 90 در دست تعمیر قرار گرفت. شبستان سبزواری از سمت شرق به رواق تازه احداث امام خمینی مرتبط می‌شود.

شبستان نهاوندی: این شبستان نیز یکی دیگر از شبستانهای وسیع و بزرگ مسجد گوهرشاد است که در ضلع جنوبی و در جوار ایوان مقصوره واقع شده است. علت نام‌گذاری این مسجد، به خاطر این است که نماز جماعت به امامت حاج شیخ علی اکبر نهاوندی برگزار می‌شده است. تزئینات کاشیکاری و معرق این شبستان می‌تواند چشم هر بیننده‌ای را خیره کند.

شبستان نجف آبادی: در صورتی که راهروی متصل به کفشداری 13 و 14 صحن حرم را تا به انتها ادامه دهید، به شبستان نجف آبادی در ضلع غربی مسجد خواهید رسید. این شبستان در کنار ایوان غربی بنا شده است.

شبستان علوی: این شبستان نیز در ضلع شمالی و در جوار رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد واقع شده است.

با تمام این تفاصیل باید بدانید که شبستان‌ها صرفا محلی برای عبادت نبوده‌ و نیستند. در گذشته شبستان مکان گرمی بود که در شب‌های زمستان پناهگاه افراد زیادی به حساب می‌آمد. در حال حاضر نیز به جز شبستان گرم که صرفاً مخصوص به نماگزاری آقایان است از دیگر شبستان‌ها استفاده‌های فرهنگی می‌شود. از جلسات وعظ گرفته تا مراسم‌های جشن و عزاداری؛ همه و همه در شبستان مسجد برگزار می‌شود.

یکی از جاذبه‌های این مسجد در این است که صدای دعا و اقامه نماز هرگز قطع نمی‌شود و همین مسئله مسجد گوهرشاد و به خصوص شبستان‌های آن را به مکانی فوق‌العاده برای کسب آرامش معنوی تبدیل کرده است.

همان گونه که ذکر کردیم، مسجد گوهرشاد هشت درب ورودی دارد که به بخش‌های مختلف حرم مطهر امام رضا(ع) متصل شده است. به همین خاطر در صورتی که قصد زیارت حرم امام هشتم را دارید، توصیه می‌کنیم از فرصت استفاده کرده و سری به این مسجد تاریخی نیز بزنید.

منبر مسجد گوهر شاد مشهد
از ویژگی‌های بارز هر مسجدی، منبر آن است و شاید مسجد گوهرشاد بهترین مثالی برای داشتن منبری فوق‌العاده به حساب آید. اولین چیزی که در ایوان مقصوره توجه را به خود جلب می‌کند، منبری بلند است که تقریبا 7 متر از سطح زمین ارتفاع داشته و 14 پله دارد.

این منبر که به منبر صاحب الزمان مشهور است، بیشتر به خاطر هنر منبت کاری آن شناخته می‌شود. شگفتی این منبت‌کاری در این است که در تکنیک ساخت آن از آهن و میخ برای قلم زنی استفاده نشده است. این منبر که به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است، تماما از جنس چوب گردو و درخت گلابی است.

در بازدید از مسجد گوهرشاد مشهد، اگر به ایوان مقصوره رسیدید، توصیه می‌کنیم اندکی درنگ کرده و از زیبایی این منبر غرق در لذت و شگفتی شوید!

سخن آخر
مسجد گوهرشاد همواره جلوه‌گاه تصمیم‌های بزرگ تاریخی و سیاسی بوده است. از تحصن در این مسجد برای مخالفت با کشف حجاب گرفته و به خاک و خون کشیده شدن ده‌ها نفر تا بمباران آن توسط توپ‌های روسی!!