وفات نفیسه ؛ گوهرى از نسل امام حسن مجتبی (ع)
- شناسه خبر: 31295
- تاریخ و زمان ارسال: ۲۰ شهریور ۱۴۰۰ ساعت ۰۹:۳۸
- نویسنده: تحریریه بقاع خبر
به گزارش بقاع خبر ؛ نفیسه دختر حسن بن زید بن حسن علیه السلام، از زنان مشهور در عبادت، صلاح، زهد و ورع بوده که در مکه معظمه در سال 145 هجری به دنیا آمده و نشو و نمای او در مدینه مکرمه بوده است. ایشان با همسر خود جناب اسحاق پسر امام جعفر صادق علیه السلام وارد مصر شد. گفته شده است که ورودش به مصر، همراه پدر خود حسن بن زید بود.
یازدهم ربیع الاول سال 145 ه .ق. بود و مسلمانان در این ایام خود را مهیا مىساختند تا سالروز بهجت افزا و شادى آفرین میلاد باسعادت خاتم رسولان را گرامى بدارند. فرارسیدن چنین روز خجستهاى براى علویان و سادات، نشاطى مضاعف و شعفى دوچندان داشت. حسن انور که بر حسب اظهار نظر برخى سیره نویسان، در قیافه و شمایل به جدّش رسول اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم شباهت داشت، براى گرامى داشتن چنین روز مبارکى، لحظه شمارى مىکرد؛ اما گویا در خانه خودش هم خبرهایى است که آگاهى از آن، خالى از شادمانى نبود. زیرا در چنین روزى حسن انور صاحب دخترى شد که او را «نفیسه» نامید. همسایگان، آشنایان و بستگان گروه گروه، به سوى منزل وى حرکت مىکردند تا ولادت این کودک را به آن سید بزرگوار تبریک گفته و به برکت این رخداد سرور افزا، از خوان نعمت او بهرهمند شوند.
مادر این کودک، امّ ولد بود که نوباوه خویش را با نوازشهاى سرشار از عطوفت خویش آشنا ساخت و در تربیت نفیسه چنان اهتمام ورزید که دخترش در مسیر صلاح و فضیلت گام نهد. به سبب پرورشهاى پرمایه والدین نفیسه، از دوران کودکى مزه ایمان و تقوا با ذائقه روح و روان این کودک آشنا گردید. خانهاى که نفیسه در آن اقامت داشت، در غرب مدینه و درست مقابل خانه امام صادق علیهالسلام قرار گرفته بود. و این ویژگى موقعیت معنوى محلّ سکونت وى را ارتقا مىداد.
پیوندى پاک
هنگامى که نفیسه پانزده بهار از عمرش را پشت سر نهاد و به موازات رشد بدنى و روحى از تربیتهاى والا برخوردار گردید، در بین علویان و بنىهاشم و عده کثیرى از شیعیان، به عنوان دخترى عفیف، متدیّن و باوقار شهرت یافت. اعتبار بالاى خانواده و این مزایا سبب شد که برخى از جوانان هاشمى و سادات حسینى، افتخار وصلت با او را خواستار باشند. اما این تمایل آنان با پاسخ منفى حسن انور مواجه گردید. در این هنگام «اسحاق مؤتمن»، فرزند برومند امام جعفر صادق علیهالسلام از پدرش (حسن بن زید) خواست تا اجازه دهد با دختر او ازدواج کند؛ گویا وى در مقابل این تقاضا پاسخ روشنى نداد و مهر سکوت بر لب زد. اسحاق از چنین وضعى ناراحت گردید و از منزل حسن انور به مزار جدّش رسول اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم رفت و خطاب به آن رحمت عالمیان عرض کرد: یا رسول اللّه! من نفیسه را به دلیل تدیّن، پاکدامنى و شرافت خانوادگى به عنوان همسر آینده خویش مىخواستم که تقاضایم بدون جواب مانده است!
سپس از حرم مطهّر نبىاکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم بیرون آمد، در حالى که اطمینان داشت مقام با قداست آن ختم رُسُل، با نفوذ معنوى خود، زمینههاى این پیوند را فراهم خواهد ساخت. آن روز به پایان رسید. شب هنگام که حسن انور بر بستر خویش آرمیده بود، حضرت محمد صلىاللهعلیهوآلهوسلم را در رؤیاى راستین مشاهده کرد که خطاب به وى فرمود: اى حسن! نفیسه را به ازدواج اسحاق درآور. فرزند زید فرداى آن شب، بىدرنگ با این وصلت موافقت کرد، و در ماه رجب سال 161 ه .ق. آن دو گوهر تابناک به ازدواج هم درآمدند.
اسحاق مؤتمن در کتابهاى تاریخى، انسان پرهیزگار، فاضل و مورد وثوق در حدیث معرفى شده است، چنانچه وقتى ابن کاسب روایتى نقل مىنمود، مىگفت: «مرا حدیث کرد ثقه رضى، اسحاق فرزند جعفر صادق علیهالسلام .» وى امامت برادر خود حضرت امام موسى کاظم علیهالسلام را مورد تأیید قرار داد و از پدر خویش براى اثبات مقام او، روایت ذکر مىکرد. اسحاق از جمله شهود وصیتى است که امام هفتم علیهالسلام درباره فرزندش حضرت امام رضا علیهالسلام از او استشهاد کرده است.
کنیه اسحاق، ابومحمد است و به دلیل شهرت در امانت، او را «مؤتمن» گفتهاند. محلّ تولّد و نشو و نماى اسحاق را، عُریض (ناحیهاى در مدینه) نوشتهاند.
بر ساحل کمالات و کرامات
سیده نفیسه در حال عبادت و زهد در مدینه طیّبه پرورش یافت. او روزها را روزه بود و شبها را به نماز و عبادت مىگذرانید و از حرم جدّش، حضرت محمد مصطفى صلىاللهعلیهوآلهوسلم جدایى نمىگرفت. سى مرتبه حجّ گزارد که بیشترش را پیاده راه سپرد. وى سخت مىگریست و دستان خویش را به پرده کعبه مىآویخت و عرض مىکرد:
«اى خداى من و اى آقایم و مولایم! با خشنودیت از من، مرا شادمان بگردان؛ چون وسیلهاى ندارم که بدان توسّل جویم تا غضب تو را از خود دور کنم.»
زینب، دختر یحیى متوج، برادر زاده نفیسه مىگوید: چهل سال در خدمت عمهام (نفیسه) بودم، ندیدم شبها بیشتر بخوابد و یا روزها غذا بخورد؛ به او گفتم: آیا با خود مدارا نمىکنى؟ در پاسخ گفت: چگونه چنین کنم در حالى که در مقابل من گذرگاههاى سخت و خطرناکى است که احدى نمىتواند از آنها عبور کند؛ مگر آنکه جزو رستگاران باشد.
چون ساعتهاى متوالى به نماز مىایستاد و به مناجات با پروردگار خویش مبادرت مىنمود و اغلب اوقات روزه دار بود و در مقام توجه به ذات ربوبى، استقامت و مداومت به خرج مىداد، به همان اندازه انوار حبّ الهى در نهانخانه دلش روشنتر مىشد و بر محبتش به حضرت حق، افزوده مىگشت. استمرار این روند، بر بصیرت و بینش او تأثیرى عمیق نهاد و به تشخیص حق از باطل نائل آمد و صفحه ذهنش شفاف گشت. به همین دلیل بدون آنکه نزد استادان به تحصیل دانش و معرفت بپردازد و یا به مدرسه برود، به معارفى دست یافت و حکمت راستین خانه دلش را تابناک ساخت؛ از این رو است که احمد ابوکف مصرى خاطر نشان مىنماید:
نفیسه نفحهاى از نفحات اهلبیت علیهمالسلام بود که در خلال زندگى با تهجّد، تعبّد و خصالى شریف چون ورع و تقوا به آن درجهاى از دانش و حکمت به همراه فصاحت لسان، دست یافت که دانشمندان، عارفان و فقیهان به محضرش مىشتافتند تا از چشمه دانش و اندیشهاش بهرهگیرند. او علم و تقوا را با هم جمع کرده بود.
دمیرى گفته است:
سیده نفیسه درس نخوانده بود؛ اما احادیث بسیارى شنیده و اهل خیر و صلاح بود و در اواخر عمر چون از خواندن نمازها با سورههاى طولانى در حال قیام (ایستاده) عاجز شده بود، نشسته نماز مىخواند و از شدت روزه دارى قواى بدنى وى به تحلیل رفته بود.
محدّث نورى در کتاب دارالسلام، از ابن ضبّان، صاحب کتاب « اسعاف الراغبین» و او هم از عبدالوهاب شعرانى، روایت کرده که رسول اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم در عالم رؤیا فرمودند:
اگر تو را حاجتى باشد به سوى خداوند، از براى سیده نفیسه طاهره نذر کن، اگرچه یک درهم باشد؛ تا خداوند حاجت تو را برآورده کند.
از برادرزادهاش پرسیدند: خوراک این بانو چیست؟ گفت: هرسه روز، یک دفعه طعام مىخورد و چون میل به چیزى کند، سبدى در مصلاّى او آویخته مىشود و آنچه بخواهد، در آن مىیابد و من نمىدانم از کجا این طعامها بدو مىرسد، از این حال در شگفت شدم. چون نفیسه اعجاب مرا دریافت، گفت: اى زینب! هرکس در جوار حضرت یزدان استقامت گیرد و خود را تسلیم حق کند، از چنین نعمتهاى غیبى برخوردار مىگردد!
نفیسه خاتون در زمره بانوانى است که در تاریخ اسلام به قرائت و ختم قرآن شهرت دارد و چون از سلاله خاندان طهارت بوده و در حدیث و تفسیر نیز توانایىهایى داشته، این کتاب آسمانى را از روى بصیرت مىخوانده و آیات قرآن بر جان پاک و دل مهذّبش مىنشسته است. در حال تلاوت آیات ملکوتى، جذبات شوق الهى، او را فرامىگرفته و او را به درجاتى از معنویت و قداست سوق مىداده است که با رسیدن به این کمالات، کراماتى را از خود بروز داده است. بزرگان و دانشمندانى که در عصر او مىزیستهاند و با وى آشنایى داشتهاند، از مشاهده چنین حالاتى در این بانو، مبهوت و متحیر بودهاند.
بنا به قولى هزار و نهصد بار قرآن را ختم کرده و برخى گفتهاند: در قبرى که اواخر عمر در منزل خویش حفر کرده، به این میزان کتاب هدایت را ختم نمود. از کثرت تلاوت قرآن توسط وى نباید تعجب کرد؛ زیرا او حافظ این کلام آسمانى بود و با این ویژگى براى قرائت آن وقت کمترى صرف مىنمود. نفیسه خاتون از آیات قرآن به سادگى نمىگذشت، در آنها تدبّر مىکرد و چون به آیات رحمت مىرسید، از خداوند مسئلت مىنمود او را مشمول لطف خویش قرار دهد و هر کجا که از آتش دوزخ سخن مىرفت، به خداوند از عذاب پناه مىبرد، در حالى که مروارید اشک از دیدگانش جارى بود.
از زبان دیگران
شرح حال نگاران و مورّخان، این بانو را به القاب نیکو و پسندیدهاى وصف کرده و از او به عنوان زنى عارف، عابد، عامل به دستورات الهى، پرهیزگار، زاهد و دانشور سخن گفتهاند.
زرکلى در کتاب الاعلام خود، او را با القابى چون: تقیه، صالحه و عالمه بالتفسیر و الحدیث معرفى مىکند.
احمد ابوکف نیز وى را با لقبهایى از قبیل: نفیسه الدارین، نفیسه الطاهره، نفیسه العباده و نفیسه المصریین وصف مىنماید.
شیخ محمد ضبّان، دانشور اهل مصر مىگوید: در حالى که سیده نفیسه مىتوانست از امکانات رفاهى و منابع مالى فراوانى استفاده کند، از آنها اعراض نموده و زندگى زاهدانهاى را براى خویش برگزید؛ به همین دلیل، مردم به وى علاقهمند گردیدند و در شدائد و مصائب به او مراجعه نموده و خواستار رفع مشکلاتشان بودند.
ابونصر بخارى متذکر مىشود: مقام این بانو آن قدر والاست که مردم مصر براى اثبات ادّعاى خویش، به وى سوگند یاد مىکنند.
یافعى یمنى، ضمن اینکه سیده نفیسه را بانویى صاحب مناقب ذکر مىکند، مىافزاید: در عصر خویش شایسته و بزرگوار بود، مرقدش زیارتگاه بوده و دعا در جوار مزارش مستجاب است.
جمالالدین بن تغرى بُردى، خاطر نشان مىنماید: از سیده نفیسه کرامات زیادى مشاهده شده که نشان مىدهد اهل فضیلت و پوینده طریق معنویت بوده و این کرامتها در همه جا معروف و شرق و غرب عالم را فرا گرفته است.
محمود شرقاوى مىنویسد: این بانوى بزرگوار به درجهاى از کمال رسید که انوارش مردم را فرا گرفت و عدهاى از دانش او استفاده مىکردند و دلهاى زیادى متوجه او گردید.
مقریزى در وصفش گفته است: نفیسه در پرهیزگارى و اعراض از دنیا و اهلش شهرت جهانى به دست آورد؛ او ترجیح داد زحماتى را متحمل شود تا به رحمت الهى نزدیک گردد.
ابن خلکان در کتاب وفیات الاعیان مىنگارد: سیده نفیسه در روایت، مهارت داشت و برخى از مشاهیر و بزرگان از وى حدیث نقل کردهاند.
صالح الوردانى نوشته است: سیده نفیسه از خوف خداوند زیاد مىگریست، قرآن را از حفظ داشت و با علم تفسیر آشنا بود.
مهاجرت با برکت
دورانى که سیده نفیسه در مدینه اقامت داشت، از جهاتى برایش، رویش معنویت و فضیلت را به ارمغان آورد؛ زیرا مىتوانست از بارقه ملکوتى بارگاه مطهّر جدّش، حضرت محمد صلىاللهعلیهوآلهوسلم بهرهگیرد. کانون امامت حضرت موسى کاظم علیهالسلام (برادر همسرش) در این شهر پرتو افشانى مىکرد که این موقعیت نیز برایش برکات فراوانى به همراه داشت. گرچه برخود مىبالید که در پایگاه نشر توحید هفتمین فروغ امامت، از فرهنگ قرآن و سنّت نبوى حراست مىنماید و با تلاش ژرف و ریشه دار خویش به ارشاد و هدایت جامعه اسلامى مىپردازد؛ اما از ناحیهاى دیگر دلتنگ مىگشت؛ زیرا عباسیان با مکر و خدعه، لباس خلافت بر تن کرده بودند و امام کاظم علیهالسلام به رغم آن لیاقتها و فروزندگىهاى فراوان در خانه نشسته و تحت فشار و اختناق غاصبان و زورمداران، روزگار سختى را سپرى مىنمود. حقوق علویان از بیت المال قطع گردیده و خیلى از سادات و شیعیان حوزه حکومتى در بازداشت و حصر به سر مىبردند.
در سال 183 ه .ق. امام هفتم علیهالسلام به شهادت رسید و حضرت امام رضا علیهالسلام عهدهدار پیشوایى مردم گردید؛ اما فشارها و آشفتگىهاى ناشى از حکمرانى زمامداران خودسر عباسى همچنان ادامه داشت. در همین حال، اسحاق بن حسن بن زید (برادر سیده نفیسه) در حبس هارون رحلت یافت.
یکى از کارگزاران عباسى در مدینه مأموریت یافت که به خانههاى آل ابىطالب حمله کند، اموال آنان را غارت نماید و براى هر کدامشان تنها یک پیراهن بر جاى نهد. سیده نفیسه از وقوع این رویدادهاى دردناک، احساس کرد باید سرزمین حجاز را با تمام فضایلى که دارد، ترک کند و هجرت اختیار نماید. وى در ذى حجّه سال 192 ه .ق. براى بار سىام، با پاى پیاده به سوى مکه عزیمت نمود؛ تا بار دیگر خانه خدا را زیارت کند. در این آخرین سفر معنوى، شوهرش (اسحاق مؤتمن) او را همراهى مىکرد. وقتى در بیت اللّه الحرام به سر مىبرد، با حالتى از خشوع و خضوع از خداوند خواست او را در زیارت مرقد حضرت ابراهیم خلیل علیهالسلام موفق نماید، که پروردگار متعال دعایش را مستجاب نمود و او پس از گزاردن حجّ، همراه با همسر دانشور و با عطوفت خود، به سوى «بیت المقدس» رهسپار گردید.
وى چون به این دیار مبارک رسید، به راهنمایى فردى که در آن حوالى بود، به مسجد قدس رفت و پس از انجام عبادت در این مکان مبارک و به جاى آوردن آداب مخصوصش، به سوى شهرک کوهستانى «الخلیل» رفت؛ تا حرم حضرت ابراهیم علیهالسلام را در این سرزمین زیارت کند. پس از اینکه در کنار بارگاه مطهّر خلیل خداوند قرار گرفت؛ با یک حالت استغاثه و توأم با زارى و ندبه گفت:
اى فرستاده الهى! به اتفاق همسرم پس از پیمودن راهى دور و دراز، به این مکان رسیدم و اکنون در مقابل ضریح پاکت قرار گرفتهام و این اشکها که مىبینى از دیدگانم روان است و قطرات آن رواقت را نمناک نموده است، از شوق و اشتیاقم حکایت دارد. من میهمان تو و افتخار دارم که فرزندى از نسل تو هستم. پس اى نبىگرامى! تو که در نزد حضرت ربّ جلیل منزلتى دارى و خلیل او هستى، واسطه باش تا از دریاى بىکران حقیقت بهرهمند گردم و در پیمودن مسیر درست، به مشکلى بر نخورم و فرجامى نیک و مورد تأیید پروردگار داشته باشم.
پس از این درد دلها و گفت و گوها، آیاتى چند از کلام اللّه مجید را تلاوت کرد و با خشوع وصف ناپذیرى به اذکار و مناجات با خداى خویش مشغول گشت و بعد عرض کرد:
اى جدّ بزرگوارم! اینک با جان و تن در جوارت حاضر گردیدهام، در حالى که قبلاً روح و روانم در اینجا بود. عاجزانه از تو مىخواهم مرا از چشمه فضیلت خویش بهرهمند سازى و زمینهاى فراهم نمایى که در پرتو مقام مقدّست، از فیض قدّوسى توشه برگیرم.
در این هنگام ندایى از داخل مرقد حضرت ابراهیم خلیل شنید که گفت:
اى دخترم، نفیسه! برتو مژده دهم که خداوند عزّوجلّ از بانوان صالح و شایسته ات قرارداده و تو را موفق به اطاعت و تقوا کرده است؛ اما از تو مىخواهم که سوره «مزمل» را قرائت کنى و در معانى آیات آن تفکّر نمایى. خداى را سپاس گوى که تو را از پارسایان قرارداده و بدان که تا پایان عمر از چنین توفیقى برخوردار خواهى بود. از این پس، چون مشعلى فروزان به جامعه فروغ خواهى بخشید و براى امت مسلمان، اسوهاى ارزنده خواهى بود و مردم به سویت روى مىآورند و راه خیر، سعادت، عبادت و تقوا را از تو مىآموزند.
سیده نفیسه چند صباحى در منطقه فلسطین اقامت داشت و چون مایل نبود به حجاز برود، رو به شوهرش نمود و گفت: تمایل دارم به مصر برویم، همان جا که برخى از علویان زندگى مىکنند. عباسیان جفا پیشه در این دیار نفوذ کمترى دارند، ترجیح مىدهم در این کشور اسلامى رحل اقامت افکنیم.
فروزندگى در سرزمین مصر
سرانجام دختر حسن بن زید، در روز 25 ماه رمضان سال 193 ه .ق. وارد سرزمین مصر گردید. مردم این سامان وقتى از ورود بانویى علوى با خبر شدند، به استقبال او آمدند و با هودجهایى که حمل مىنمودند، او را تا خانه والى مصر همراهى کردند. حاکم که به خاندان عترت علاقه داشت، مقدم این میهمان را گرامى داشت و دستور داد خادمان و ملازمان در خدمت نمودن به وى، هیچ گونه کوتاهى نورزند. سیده نفیسه مدتى کوتاه در این سراى سکنا داشت و در چند روز اوّل اقامت در مصر، تصمیم گرفت صله ارحام را به جاى آورد؛ از این رو به دیدار برخى بانوان علوى که با آنان خویشاوندى داشت، رفت و جویاى احوالشان گردید. وى از دختر عمویش ـ سکینه خاتون ـ دلجویى نمود و سپس به زیارت قبور علویان، سادات و… مصر رفت و در جوار قبر این صالحان به ذکر، دعا و تلاوت قرآن مبادرت و براى ایشان از پیشگاه پروردگار استغفار و آمرزش طلب نمود.
از آنجا که اقامت در مقرّ حاکم مصر براى او، با برخى تکلّفها و تجمّلات همراه بود، تصمیم گرفت به جاى دیگر نقل مکان نماید. محلّ سکونت بعدى او سراى جمال الدین عبداللّه بن جصّاح، از بزرگان، بازرگانان و صالحان آن عصر بود. او مدتى در آنجا زیست و به دلیل شهرتى که سیده نفیسه در پیمودن مسیر تقوا و کرامتهاى اخلاقى به دست آورده بود، مردم از نقاط مختلف این سرزمین به حضورش تشرّف مىیافتند و چون برخى کرامات از وى ظاهر شد، آوازهاش بیش از پیش فزونى گرفت.
اقامت او و همسرش در این سراى، مدتى ادامه یافت تا آنکه به منزل امّهانى نقل مکان کرد. این بانوى مصرى که از پرهیزگاران بود، کوشید تا وسایل آسایش و آرامش این دو زوج نکونام و زاهد را فراهم نماید، و با نیّت خیرخواهانهاى به خدمتگزارى آنان همّت گماشت. اما چون خبر ورود سیده نفیسه و همسرش به مصر در همه ولایات و نواحى این سرزمین منتشر شده بود، مردم به هر نحوى که بود، محلّ اقامتش را مىیافتند و از مسافتهاى دور و نزدیک به منزلش رفته و حوائج خود را مطرح مىنمودند؛ تا آنکه به دلیل ازدحام زیاد و تردّد شدید، سیده نفیسه احساس نمود کوچه تنگ منتهى به خانه امّهانى و نیز منزل محقّر او نمىتواند چنین ظرفیتى را تحمّل کند، وانگهى چرا باید همسایهها این قدر اذیت شوند و تحت فشار باشند. صاحب خانه نیز از ورود و خروج پى در پى و شور و هیجان ملاقات کنندگان در رنج بود. لذا به منزل ابوالسّرایا ایّوب بن صابر، که در ناحیهاى مناسبتر قرار داشت، اقامت گزید. در این منزل هم سیل مردمان مشتاق سرازیر بود. این بار ازدحام شدیدتر و گستردهتر بود، این رفت و آمدهاى متوالى و دیدارهاى پى در پى و شهرت در سطح شهر، از اوقات عبادت و راز و نیاز سیده نفیسه مىکاست. ارتباط با مردم در نظر این بانو در صورتى شایسته بود که امر به معروفى کند، حاجتى را از بنده مؤمنى روا سازد، فردى را به سوى مسیر درست هدایت کند و از انسانى رفع ستم نماید؛ اما گویا در این شلوغىها سیده نفیسه، از ستایشهاى عوامانه به ستوه آمده بود، دوست نداشت این قدر نامش بر سرزبانها باشد و مایل بود با فراغتى خاص به ذکر، عبادت و خدمت به افراد جامعه بپردازد؛ لذا به سراى ابوجعفر خالد بن هارون سُلمى انتقال یافت.
چون مراجعه اقشار گوناگون مردم به محلّ اقامت سیده نفیسه همچون گذشته استمرار داشت و این رفت و آمدها برایش با زحمت و مشقّت توأم بود، مصمّم گشت به سوى حجاز برود و به مدینه باز گردد و در جوار بارگاه جدّش به عبادت و نیایش مبادرت ورزد. گروههاى زیادى از مردم که در معابر اطراف محلّ اقامت وى اجتماع نموده بودند، وقتى شنیدند آن بانوى پرهیزگار چنین تصمیمى گرفته است و مىخواهد مصر را ترک کند، بسیار ناراحت شدند؛ زیرا چندى نمىگذشت که به این چشمه شفابخش خوگرفته بودند و برایشان بسیار سخت بود که از این وجود بابرکت محروم شوند. افراد دیگرى نیز به آن جمع افزوده شدند و همگى از سیده نفیسه خواستند از این تصمیم منصرف گردد و در مصر باقى بماند؛ اما او حاضر نبود پیشنهاد آنان را بپذیرد. چون مردم مشتاق مصر این وضع را مشاهده کردند، به صورت یک راهپیمایى گستردهاى به طرف سراى امیر مصر روانه شدند و خبر عزیمت این بانو را به سوى حجاز مطرح نمودند و از وى خواستار شدند ترتیبى اتّخاذ نماید که سیده نفیسه در مصر بماند. حاکم نامهاى همراه با پیکى به جانب این بانو فرستاد و تقاضا کرد که او از عزم خود برگردد؛ اما او نپذیرفت. حاکم شخصاً به محلّ اقامت آن بانوى وارسته آمد و با کمال فروتنى از وى خواست در مصر بماند. سیده نفیسه گفت:
قصد داشتم در این منطقه بمانم؛ ولى من زنى هستم با توانایىهاى محدود و قادر نیستم هر روز ساعتهاى متوالى، با سیلى از جمعیت دیدار داشته باشم و سخن و حاجاتشان را گوش دهم و به هر کدام پاسخ مناسب بدهم. تمام اوقاتم را گرفتهاند و مرا از عبادت، ذکر و تلاوت قرآن باز داشتهاند.
والى مصر گفت: قبول دارم که این وضع براى شما زحمت ایجاد مىکند؛ ولى چه مىشود کرد؟ مردم مسلمان علاقه دارند با شما ملاقات کنند و از پرتو معارف و فضایلتان بهرهگیرند. در هر حال، این مسائل را به نحوى اصلاح مىکنم که هم خاطر شریف شما از هر جهت آسوده گردد و نیز مردم هم با شما ارتباط داشته باشند. در اوّلین قدم، خانهاى نسبتاً وسیع را که در «درب السباع» دارم، در اختیارتان مىگذارم و خدا را بر این حال گواه گرفتم و از تو مىخواهم که این هدیه را بپذیرى و با عدم قبول آن، شرمسارم ننمایى!
سیده نفیسه گفت: مىپذیرم؛ ولى با این مردم که به سویم هجوم مىآورند و هرکدام خواستهاى دارند، چه کنم؟ حاکم گفت: ضمانت این کار نیز به عهده من است، امر مىکنم در هر هفته، بیش از دوبار با شما ملاقات ننمایند.
جویبار حکمت و صفا
یادآور مىشود برخى دیگر از بانوان علوى چون: امّکلثوم دختر امام صادق علیهالسلام و آمنه وسطى دختر امام کاظم علیهالسلام که در مصر به سر مىبردند، با سیده نفیسه رفت و آمد داشتند؛ در اقامتگاه جدید نیز این ارتباط استمرار یافت. و اهالى آن سرزمین و توابع، روزهاى یکشنبه و چهارشنبه براى ملاقات با سیده نفیسه مىآمدند و از مقام معنوى او تبرّک مىجستند. سیده نفیسه با مستمندان و فقیران همدردى مىنمود و بر زخمهاى محرومان مرهم مىنهاد. اگر نیازمندى به خانهاش مىرفت، ناامیدش نمىکرد و به قول مرحوم حاج شیخ عباس قمى در کتاب منتهى الآمال «به زمین گیران، افراد مریض و درماندگان احسان مىنمود.» احمد ابوکف نوشته است:
در یکى از روزها شخصى مبالغ قابل توجهى برایش فرستاد، او تمام اموال اهدایى مذکور را در کیسهاى ریخت و بین فقیران و یتیمان تقسیم کرد و درهمى از آن را براى خویش نگه نداشت. زنى که در حضورش بود، گفت: بهتر بود مقدارى از آن را نگهدارى مىکردى تا از آن افطارى تهیه کنیم. سیده نفیسه گفت: من با دست خود مقدارى پشم رشتهام، آنها را ببرید و در بازار بفروشید و از بهایش افطارى تهیه کنید.
زمانى براى سیده نفیسه موقعیتى پیش آمد که احساس کرد عفو و اغماض در آن، مورد ندارد و سکوت، در حکم امضاء و تأیید ستم است؛ زیرا حاکمى از شدت جور و جفا، مردم مصر را به ستوه آورده و اهالى به محضر سیده نفیسه آمدند و از ظلم او شکایت کردند. سیده نفیسه نامهاى نگاشت و روش مذموم آن حاکم را مورد انتقاد قرار داد؛ او خود در مسیرى که حاکم از آن عبور مىنمود، توقف کرد و با مشاهده او، رقعهاى را که نوشته بود، به وى داد. حاکم آن را مطالعه کرد و متوجه شد سیده نفیسه روش ستمگرانه او را نکوهش نموده است و چون مقام معنوى این بانو نزدش مشخص بود و احترام او را لازم مىدانست، از آن زمان تصمیم گرفت از ستم به افراد جامعه اجتناب نماید.
میهمان عرشیان
سیده نفیسه براى اینکه انس زیادى با حیات برزخى داشته باشد و توشه سراى جاوید را غنىتر نماید، در خانهاى که سکونت داشت، قبرى حفر نموده و بسیار در آن نماز خواند و به نقلى هزار و نهصد بار قرآن را در این جایگاه ختم نمود. از آنجا که این بانو از لذتهاى دنیوى کناره گرفت و به اندک غذایى قناعت کرد، ضمن آنکه هر روز بر نیروى ایمان و صلابت معنوى او افزوده مىگشت، به موازات این اعتلاى روحانى، بدنش نحیف و تکیده مىشد. روز اوّل رجب سال 208 ه .ق. پاییز زندگى فرا رسید. برادرزادهاش، زینب مىگوید:
عمهام، سیده نفیسه، رنجور شد و در اوّلین روز از ماه رجب در بستر بیمارى قرار گرفت. لحظه به لحظه حالش رو به وخامت مىنهاد؛ اما با این وجود، نه از عبادت شبانه دست کشید و نه روزه دارى خود را ترک نمود، تا آنکه در شب جمعه، مصادف با اوّل ماه رمضان سال 208 ه .ق. بیماریش شدت یافت. روز بعد در حالى که صائم بود، برایش طبیبى آوردند. وى که از حکیمان حاذق و مشهور مصر بود، پس از بررسىهاى لازم و دریافت شرح حال بیمار، گفت: مریض باید براى به دست آوردن سلامتى و کسب بهبودى، روزه خویش را افطار کند؛ چرا که ضعفى مفرط در مزاجش نفوذ کرده و جانش را تهدید مىکند. وقتى سیده نفیسه اظهارات طبیب را شنید، خاطرنشان ساخت:
«شگفتا! سى سال است که از خداوند مىخواهم با حالت روزه از این دنیاى فانى به سراى باقى بروم.»
برادرزادهاش ادامه مىدهد:
عمّهام تا دهه دوم ماه رمضان المبارک سال 208 ه .ق. در همین حال بماند و چون حال احتضار به وى دست داد، قرآن را گشود تا آیاتى را تلاوت نماید. پس سوره انعام آمد. همین طور آیات آن را تلاوت مىنمود، وقتى به آیه «کَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَه»1 رسید، روحش به جنان قدس پرواز کرد.
در منابعى چون: «دُرَرُ الاصداف» آمده است: چون به آیه 127 از سوره انعام رسید «لَهُم دار السلام عند ربّهم و هو ولیّهم بما کانوا یعملون»، از حال رفت. زینب (برادرزادهاش) مىگوید: «من او را در آغوش گرفتم و در این حال شهادتین بر زبان جارى نمود و روحش از بدنش مفارقت کرد.»
اسحاق مؤتمن که در ایام کسالت همسرش در مدینه به سر مىبرد، توسط نامه از بیمارى وى مطلع گردید؛ اما روزى به مصر رسید که سیده نفیسه رحلت کرده بود و اطرافیان در تدارک مقدمات کفن و دفن بودند. اسحاق که با مشاهده این وضع بسیار متأثّر و سوگوار گردیده بود، خطاب به جماعت حاضر گفت: مىخواهم پیکر همسرم را به مدینهالنبى انتقال دهم و در جوار مرقد مقدّس اجدادش به خاک سپارم.
مردم مصر که به دلیل وفات این بانو، در موجى از حزن و ماتم به سر مىبردند، با شنیدن این خبر بر تأثّرشان افزوده شد؛ زیرا امیدوار بودند حال که از حیات دنیوى این زن نیکو سرشت محروم شدهاند، حدّاقل به مزارش پناه ببرند و حاجات خویش را از وى بخواهند. و چون اصرار اسحاق را در این خصوص مشاهده کردند، نزد امیر وقت مصر رفتند و از او خواستند ترتیبى اتّخاذ نماید که وى از انتقال پیکر سیده نفیسه به مدینه، منصرف شود. واسطه قرار دادن حاکم براى رفع این مشکل نیز مؤثّر واقع نشد، پس مردم اموال فراوانى فراهم کردند و به قدر بار شترى که اسحاق با آن از مدینه به مصر آمده بود، به وى دادند و از او خواستند، اجازه دهد بانو نفیسه در مصر دفن گردد؛ اما او از پذیرش درخواست مردم امتناع نمود. اهالى مشتاق، آن شب را با اندوهى مضاعف سپرى کردند، چون صبح روز بعد فرا رسید و نزد فرزند امام صادق علیهالسلام آمدند، مشاهده کردند از تصمیم روز گذشته برگشته و با نظر مردم موافق گردیده است. مردم با شگفتى دلیل آن را جویا شدند، او پاسخ داد:
شب گذشته در رؤیایى راستین جدّم رسول اکرم صلىاللهعلیهوآلهوسلم را دیدم که خطاب به من فرمود: «رُدَّ عَلَیْهِمْ أمْوالَهُمْ وَ ادْفَنْها عِنْدَهُمْ؛ اموالشان را به آنان باز گردان و پیکر نفیسه را نزدشان دفن کن.»
و در نقل دیگر، پیامبر صلىاللهعلیهوآلهوسلم به اسحاق مؤتمن توصیه نموده است: «با اهل مصر بر سر محلّ دفن سیده نفیسه معارضه مکن، همانا به برکت او بر آنان رحمت نازل مىشود.»
بدین صورت مقدّر گردید پیکر آن خاتون پرهیزگار در خانهاش واقع در «درب السّباع» دفن گردد. روز خاک سپارى این بانوى گرامى واقعاً از ایام شگفت در تاریخ مصر بود؛ زیرا مردم مسلمان از اطراف و اکناف با ازدحام عجیبى آمدند تا در تشییع جنازه او حضور یابند.
بارگاه درخشان
به گفته مورّخان و نویسندگان مصرى: مرقد و مسجد مجاور مزار این بانو در مصر، چون مرواریدى بر تارک این سرزمین مىدرخشد. هر وقت مردم دچار مشکلى مىشوند و سینهاى تنگ مىیابند، به سوى آرامگاهش مىروند و در فضاى معنوى آن تنفس مىنمایند و بدین گونه آرامش خویش را به دست مىآورند.
اینکه مصریان براى مزار این بانو قبر، گنبد، روضه و رواق در نظر گرفتهاند، از نفوذ معنوى و اشتهار وى حکایت دارد. اصولاً مردم این سامان، به این جایگاه مبارک اعتقاد خاصّى دارند و همواره آن مزار شریف پناهگاهى براى درماندگان است. به گفته صالح الوردانى: مقبره سیده نفیسه به همگان این حقیقت را اعلام مىدارد که تشیّع در مصر هنوز ریشههاى تنومند و عمیقى دارد و تبلیغات مسموم وهابیان و روشنفکران غربزده، نتوانسته آن را کمرنگ کند.
در شب سالگرد تولّد این بانو، ازدحام جمعیت در روضهاش چنان زیاد است که امکان ورود حتّى به صحن مسجدى که در مجاور مرقدش قرار دارد، بسیار دشوار است. شیعیان در کنار اهل تسنّن تا پاسى از شبه با مولودیه خوانى، نسبت به مقام این بانو و اجدادش ابراز محبت مىنمایند.
نخستین کسى که بر قبر سیده نفیسه بارگاه بنا کرد، عبیداللّه بن السّرمى بن الحکم، والى مصر بود. با روى کار آمدن «فاطمیان»، این بنا که رو به ویرانى بود، به طور اساسى مورد بازسازى و مرمّت قرار گرفت. قبّهاى که بر فراز ضریح قرار دارد و به هنرها و نقوش اسلامى آراسته است، از بناهاى خلیفه الحافظ الدین اللّه عبدالمجید علوى است. وى محراب پرشکوهى نیز ترتیب داد که مىتوان در آن گنجینههایى از خطوط کوفى را ملاحظه کرد. کار احداث قبّه و محراب در سال 532 ه .ق. خاتمه یافت. ناصر بن محمد قلاوون (معروفترین فرمانروا از سلسله ممالیک) در سال 714 ه .ق. زیارتگاه کنونى سیده نفیسه را ساخت و دستور داد در جوار آن مسجدى بسازند که اکنون به «جامع سیده نفیسه» معروف است. تجدید بناى حرم سیده نفیسه تا دهههاى اخیر ادامه یافت و در اعصار گوناگون، ضمن مرمّت، بازسازى و توسعه بناها، ضمائمى براى این بنا در نظر گرفته شده است.
در کتابهاى تراجم و شرح حال، براى این بانو زیارت نامههایى را ذکر کردهاند. شبلنجى در کتاب «الدَّره النفیسه فى ترجمه السیده نفیسه» نمونههایى از این زیارات را آورده است.
بازماندگان
مورّخان و نسب شناسان گفتهاند: حاصل ازدواج اسحاق با سیده نفیسه، دو فرزند به نامهاى قاسم و امّکلثوم است. برخى رجال شناسان خاطر نشان نمودهاند: حسین از فرزندان اسحاق بوده که به حَرّان مهاجرت کرده است و نخستین فرد از دودمان او به حَلَب رفت و پس از ازدواج با دختر یکى از رجال این دیار، موفق گردید زمانى که مذهب تشیّع در حلب حکمفرما بود، به نشر مذهب شیعه در این سرزمین مبادرت ورزد. از نسل وى دانشمندانى برخاستند.
( این مقاله، خلاصه کتاب «بانوى باکرامت» است که در شرح حال سیده نفیسه توسط نگارنده (انتشارات حسنین، قم، 1382ش.) تدوین یافته است. )