مروری بر زندگی آیت الله حاج سید رضا صدر

به گزارش بقاع خبر از دانشنامه ااسلامی : دودمان محترم «صدر»، اصیل‌ترین و ریشه دارترین خاندان شیعه در لبنان و عراق هستند که سابقه‌ای طولانی و درخشان در علم و عمل داشته و طی ده قرن از این خاندان، عالمانی بزرگ برخاسته و مشعلدار هدایت مردم و ترویج مکتب تشیع گشته‌اند. مرحوم آیت الله حاج سید رضا صدر یکی از آن ستارگان فروزان است که در این مجال با شخصیت بی‌نظیرش آشنا می‌‌شویم.^[۱]

ولادت

از آیت الله سید صدرالدین صدر^[۲] سه پسر به یادگار مانده است، به نام‌های: سید رضا صدر، سید علی صدر، امام موسی صدر (رهبر محبوب و مفقود شیعیان لبنان که در اوایل سال ۱۳۵۷ ش. طی مسافرت به لیبی به همراه دو نفر ربوده شد).^[۳]

سید رضا صدر در پنجم رمضان ۱۲۹۷ ش (۱۳۳۹ ق) در مشهد مقدس در خانه علم و اجتهاد دیده به جهان گشود. به مناسبت محل ولادتش او را رضا نام نهادند.

نسب و جد

وی که از سلسله سادات موسوی است، با ۳۲ واسطه به امام همام حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و با ۳۷ واسطه به امام علی ابن ابی طالب علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها می‌‌رسد. آن سلسله‌ها عبارتند از: آیت الله سید رضا صدر، آیت الله العظمی ‌‌سید صدرالدین صدر، آیت الله سید اسماعیل صدر، سید صدرالدین (صدرعاملی)، سید صالح صدر، سید محمد (محمد کبیر)، سید ابراهیم (ابومحمد ملقب به شرف الدین)، زین العابدین، علی نورالدین، نورالدین علی، سید حسین (عزالدین)، سید محمد، سید حسین، سید علی، سید محمد، سید عباس (تاج‌الدین) مشهور به ابی‌الحسن، سید محمد (شمس الدین)، سید عبدالله (جلال الدین)، سید احمد، سید حمزه (الصغیر)، سید سعدالله، سید حمزه (الکبیر)، سید محمد (ابوالسعادات)، سید عبدالله، سید محمد، سید علی، سید عبدالله، سید محمد، سید طاهر، سید حسین، سید موسی (ابن سبحه)، سید ابراهیم المرتضی (ابراهیم اصغر)، امام موسی الکاظم، امام جعفرالصادق، امام محمد الباقر، امام زین العابدین، امام حسن بن علی، امام امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام. آن مرحوم از طرف مادر به بیت شریف آیت الله العظمی ‌‌حاج آقا حسین قمی ‌‌منتسب است.

دو نکته

به نظر حضرت آیت الله حاج سید موسی شبیر زنجانی مدظله العالی، خاندان صدر تا زمان سید صالح شرف الدین به خاندان شرف الدین اشتهار داشتند؛ اما پس از آن که فرزند وی (سید صدرالدین) به مقام مرجعیت نایل آمد و در شهر اصفهان مرجعیت تامه پیدا کرد، این تیره از خاندان شرف الدین به «صدر» تغییر نام دادند. مرحوم آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین (۱۳۷۷-۱۲۹۰ ق) که خود عالمی ‌‌بزرگ از این خاندان، است کتاب مستقلی به نام «بغیه الراغبین» درباره بزرگان این دودمان نوشته است.

تحصیلات

وی بعد از سپری کردن دوره دبستان، دروس ادبیات را تا دوره سطح نزد اساتید معروف مشهد مقدس آموخت. از آن جا که حوزه مشهد از نظر علوم ادبی در سطح عالی بود، وی از ادبیات قوی برخوردار بود. دروس مغنی و مطول را با شهید مطهری مباحثه می‌‌کرد و انس این دو بزرگوار به اندازه‌ای بود که بعد از عزیمت ایشان به قم، شهید مطهری نیز به قم هجرت نمود.

وی دروس سطح را از اساتید بزرگ حوزه قم فراگرفت. خود وی در خاطره‌ای نقل می‌‌کرد که تمام کتاب مکاسب را با شهید سید اسدالله مدنی قبل از اذان صبح در بالای سر حضرت معصومه سلام الله علیها مباحثه می‌‌کرد.

سید رضا صدر، درس خارج فقه و اصول را از محضر پدر بزرگوارش و آیت الله العظمی ‌‌سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای، تا پایان عمر آن دو بزرگوار، آموخت. مدتی هم در درس فقه آیت الله العظمی ‌‌بروجردی شرکت کرد و از محضر آیت الله سید محمد محقق داماد نیز استفاده‌‌های زیادی برد. آن مرحوم به خاطر نبوغی که داشت، در سنین جوانی به درجه اجتهاد رسید و در ضمن تحصیل، دروس حوزه را تدریس می‌‌کرد و از استادان نامدار حوزه بشمار می‌‌رفت.

ایشان از شاگردان ممتاز حضرت امام قدس سره به شمار می‌‌آمد و دروس فلسفه و عرفان را از محضر آن حکیم فرزانه فراگرفت. وی در این زمینه چنین فرموده است: «پنج یا شش نفر بودیم که تقریباً پنج سال نزد حضرت امام عرفان خواندیم و این درس از روی متن خاصی نبود؛ بلکه از مطالبی بود که سینه به سینه از دیگر اساتید عرفان به وی رسیده بود.» و زمانی که امام قدس سره به نجف اشرف تبعید شده بودند، از ایشان می‌‌خواهند که حتماً اسفار و دیگر کتب فلسفی را در قم تدریس کنند که ایشان هم می‌‌پذیرند.

فعالیت‌های تبلیغی

ایشان از سال ۱۳۲۸ ش. درس‌های اخلاق را شب‌های پنجشنبه در قم منزل پدری خود (نزدیک حرم، کوچه بهار) شروع کرد. این درس تا سال ۱۳۴۶ ش. که به تهران عزیمت کرد، ادامه داشت. این درس‌ها چنان جامع و نافذ بود که هنوز هم بسیاری از فضلای قم خاطره آن را فراموش نکرده‌اند. درس اخلاق او با عمل توأم بود. وی نمونه بارز این حدیث امام صادق علیه السلام بود که به شیعیانش فرمود: «کونوا دعاهٌ للناس بالخیر بغیر السنتکم».^[۴]

در سال ۱۳۴۶ ش. از قم به تهران عزیمت نمود و در مسجد امام حسین علیه السلام، در شرق تهران، به اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی به مناسبت‌های مختلف (مانند ماه رمضان، ولادت‌ها و شهادت‌های اهل بیت علیهم السلام) پرداخت. این سخنرانی‌ها با استقبال بی‌نظیری مواجه شد و تأثیرات عمیقی در مردم ایجاد کرد؛ چنان که هنوز هم اثر معنوی آن باقی مانده است. به علاوه، در آن جا درس فلسفه و خارج فقه و اصول نیز تدریس می‌‌کرد و هر روز افراد زیادی جهت پرسیدن مسائل شرعی و غیره به ایشان مراجعه می‌‌کردند. وی در سال ۱۳۵۷ ش. مجدداً به قم برگشت و مدت شانزده سال در یکی از شبستان های مسجد امام حسن عسکری علیه السلام به اقامه نماز جماعت و سخنرانی و تدریس پرداخت.

فعالیت‌های سیاسی

به دنبال ارتحال آیت الله العظمی ‌‌سید محسن حکیم، تلگرافی از طرف روحانیان تهران به محضر حضرت امام قدس سره در نجف مخابره شد که آیت الله سید رضا صدر یکی از امضاءکنندگان آن بود.

متن تلگراف چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. عراق-نجف اشرف. محضر مقدس آیت الله العظمی ‌‌آقای خمینی، مرجع تقلید متع الله المسلمین بطول بقائه رحلت حضرت آیت الله العظمی ‌‌آقای حکیم را به حضور پیشوای عظیم الشأن و جامعه روحانیت تسلیت عرض نموده، عظمت و پیشرفت اسلام و مسلمین را در سایه اقدامات و رهبری‌های آن مرجع عالی‌قدر با همکاری روحانیت، از درگاه قادر متعال خواستاریم. تاریخ: خرداد ۱۳۴۹ ه.ش».^[۵]

ویژگی‌های اخلاقی

برخی ویژگی‌های آن مرحوم، به نقل از بزرگان، از این قرار است:

۱- چهره‌ای شاد و خندان و جذاب و قامتی رسا داشت.

۲- از استعدادی درخشان، ذهنی پویا و درکی عمیق برخوردار بود؛ به طوری که مطالب را سریع فرامی‌‌گرفت و به ذهن می‌‌سپرد. عده‌ای از بزرگان به این مطلب اشاره داشته‌اند که سخن آنان را می‌‌آوریم.

علامه بزرگوار سید عبدالحسین شرف الدین در این زمینه چنین می‌‌نگارد: «اولین فرزند سید صدرالدین، فرزند نیکوکار، بزرگوار، شایسته بی‌همتا آقا سیدرضا است. در اول محرم الحرام سال ۱۳۷۲ ق. ایشان را در شهر صور^[۶] زیارت کردم. در او استعدادی درخشان یافتم که هنگام طرح مباحث علمی، نبوغ و درک ایشان بروز پیدا می‌‌کند. او عالمی ‌‌والامقام، صاحب نظری محکم، دارای روشی دقیق و استدلالی قوی است. در مباحث علمی ‌‌در عین جوانی می‌‌تواند بر متفکران صاحب نام چیره شود. «فتبارک الله احسن الخالقین»^[۷] که نبوغ علمی ‌‌به او عنایت فرمود. با این که جوان است، دوره‌های طولانی و سخت علمی ‌‌را طی می‌‌کند. چشم‌ها روشن؛ چون او علوم آل محمد صلی الله علیه و آله را حافظ و پرچمدار هدایت برای امت اسلامی ‌‌خواهد بود و ما خاندان شرف الدین خوشحالیم که این خانواده بزرگ به وسیله ایشان استمرار پیدا خواهد کرد و بهترین جانشین برای نیاکان این خاندان خواهد بود».

مرحوم آیت الله شیخ مرتضی آل یاسین – از علمای بزرگ کاظمین – نیز چنین فرموده‌اند: «الآن هجده سال است که ما آقا سید رضا صدر را می‌‌شناسیم و او را در علوم گوناگون از دیگران برتر می‌‌بینیم. او در علومی ‌‌چون: صرف، نحو، منطق، ریاضی، طبیعی، ادبیات عرب و فارسی و برخی از زبان‌های خارجی به مراتب بالایی دست یافته و ذخیره خوبی برای آینده فرهنگ اسلامی ‌‌است».

آیت الله سید موسی زنجانی، که از دوستان و نزدیکان آن مرحوم هستند، بعد از وفات وی درباره بُعد علمی ‌‌ایشان چنین فرمودند: «من هر چه نظر کردم در حوزه علمیه قم، فردی چنین جامع الاطراف و پر اطلاع که بر اغلب علوم اسلامی ‌‌در سطح عالی مسلط باشد، غیر از ایشان نیافتم».

شهید بزرگوار علامه مطهری، در نامه‌ای به هیئت موسس حسینیه ارشاد برای تشکیل شورای عالی روحانی به عنوان یک مرکز اجتهادی و فتوایی دوازده نفر از بزرگان علما را معرفی می‌‌کنند که مرحوم آیت الله سید رضا صدر یکی از آنان بوده است. بزرگان دیگری چون حضرات آیات: شهید محراب صدوقی، حاج میرزا عبدالله مجتهدی و حاج سید هادی خسروشاهی نیز به توصیف علمی ‌‌و شخصیتی آن مرحوم پرداخته‌اند که جهت اطلاع از سخنان شان، مطالعه کتاب «امام موسی صدر» توصیه می‌‌شود.

۳- علاقه به اهل بیت علیهم السلام: این شیفتگی به حدی بود که به هنگام ذکر مصیبت اهل بیت، دانه‌های اشک بر گونه‌هایش جاری می‌‌شد. ارتباط معنوی او با خاندان عصمت و طهارت، موجب شده بود تا او دلی آکنده از سوز و گداز داشته باشد، به طوری که هنگام خواندن دعای پرفیض کمیل، حالتی به او دست می‌‌داد که دیگران بسیار تحت تأثیر آن قرار می‌‌گرفتند.

۴- تواضع و فروتنی. هنگام حضور در مجالس ترحیم، در میان مردم عادی می‌‌نشست تا امتیازی برای خویشتن قائل نشود. با این که در عالی‌ترین سطح علمی ‌‌قرار داشت، هیچ‌گاه خود را در معرض مرجعیت قرار نداد و با وجود خواهش و اصرار زیاد دوستان و ارادتمندان برای انتشار رساله، آن را چاپ و منتشر نکرد.

۵- تلاش و پشتکار. ۶۵ سال مجدانه به کسب فضایل اخلاقی، تربیت دانش پژوهان حوزوی و غیرحوزوی، تدریس و تألیف اشتغال داشت و هرگز در این راه خستگی به خود راه نداد؛ حتی تا حدود دو ساعت قبل از وفاتش مشغول تدریس بود. آثار باقیمانده از ایشان، حاکی از این ویژگی است.

۶- نفوذ کلام و حافظه بسیار قوی. آیت الله سیدرضا صدر، سالیان متمادی، در ماه‌های مبارک رمضان در شبستان بزرگ مسجد گوهرشاد مشهد سخنرانی می‌‌کرد که با استقبال بسیار زیادی همراه بود.

اینجانب (سید باقر خسروشاهی) در نیمه شعبانی که در مسجد امام حسین علیه السلام تهران پای منبر او بودم، خود شاهد بودم که ایشان دو ساعت اشعار بسیار شیوایی از حفظ در وصف امام زمان عجل الله تعالی فرجه شریف خواندند.

در مجلسی که به دعوت مرحوم آیت الله سید احمد خوانساری در مسجد سید عزیزالله تهران جهت حمایت از کشورهای خط مقدم «جنگ رمضان» که بین اعراب و اسرائیل به وقوع پیوست، آیت الله سید رضا صدر به جهات مختلف از جمله تسلط به زبان عربی روز، تنها کسی بودند که در این جلسه سخنرانی می‌‌کردند. این در حالی بود که در این مجلس، اغلب سفیران کشورهای عربی و اسلامی ‌‌و شخصیت های بزرگ اسلامی ‌‌حضور داشتند.

۷- ساده‌زیستی. زندگی او مانند یک طلبه معمولی بود و مدتی زیاد در خانه موروثی پدری زندگی می‌‌کرد. عده‌ای از مریدانش، وقتی این وضعیت را دیدند، تصمیم گرفتند که از وجوه شرعیه خانه‌ای برایش خریداری کنند؛ اما او نپذیرفت.

۸- آشنایی با ادبیات و شعر فارسی. این امر به حدی بود که حتی به نقد و تحلیل شعر و ادب فارسی می‌‌پرداخت و نظر خویش را ارائه می‌‌داد. از جمله مطلب زیر است که نقل آن، خالی از لطف نیست: «به نام او. انصاف آن است که آقای مکی در بین گلستانی که پدید آورده، زحمتی بسیار کشیده و رنجی فراوان برده و خدمتی بی‌سابقه به زبان فارسی انجام داده که نظیرش به نظر نرسیده است‌.

آقای مکی درین کتاب دو ابتکار از خود نشان داده که ارزشمند و پربها می‌‌باشد: یکی آن که علمی‌ ‌بر علوم شعر و ادبیات فارسی افزوده که بایستی آن را «رباعی شناسی» نام نهاد و اهل ادب می‌‌دانند که رباعی سرایان به جز دو نفر: خیام و باباطاهر، در تاریخ شعر کمتر مورد نظر قرار گرفته‌اند؛ با آن که نخستین رباعی پس از اسلام به زبان فارسی در هجو زیاد، فرماندار کوفه بوده است: آب است،‌ نبیذ است، عصارات زبیب است. سمیه رو سبیذ است ابتکار دوم، نشان دادن شعر فارسی است به دنیای بشری، که از نظر معارف و دانش چقدر در سطح عالی قرار دارد که تنها رباعی‌های غنی آن در بسیاری از موضوعات مختلف سخن گفته و حق سخن را ادا کرده است و این از افتخارات فرهنگی ایرانیان است. آیا چنین فضیلتی در ادبیات زبان‌های دیگر دنیا دیده می‌‌شود؟ وقتی که رباعی‌های شعر فارسی این قدر غنی باشد، پس اگر بگوییم شعر فارسی به طور کلی از غنی‌ترین شعر جهان می‌‌باشد، سخن به گزاف نگفته‌ایم. این گلستان نیز فشرده‌ای است از تاریخ حیات بسیاری از شاعران زبان فارسی که خواننده را به زمان و عصر او آگاه می‌‌سازد.

متعجب است که آقای مکی از دو شاعر بزرگِ پارسی‌گوی شبه قاره هند: بیدل و محمد اقبال، یادی نکرده است. اهل ادب، بیدل را در ردیف حافظ می‌‌دانند و اقبال، بنیانگذار کشور اسلامی ‌‌پاکستان است! اکنون سخن را به ذکر یک رباعی از فیلسوف فرزانه آقا علی حکیم زنوزی، معاصر ناصرالدین شاه، پایان می‌‌دهیم:

عاشق به مکان در طلب جانان است × معشوق برون زحیطه امکان است.

ناید به مکان آن نرود این زمکان × این است که درد عشق به درمان است.

معشوق، ظهور در امکان دارد × عاشق اگر به فنا رسید

از امکان بیرون می‌‌رود × پس درد عشق، درمان دارد.

«سید رضا صدر»

گفتنی است که آیت الله سید رضا صدر، از طبع شعر نیز بهره‌مند بود و اشعارش در دیوان شعر گرد آمده است.

تألیفات

ایشان باتلاش بی‌وقفه خویش، ضمن تدریس، خطابه و تربیت طلاب، توانست تألیفات و آثار قلمی ‌‌زیادی بر اساس نیاز فرهنگی جامعه از خویش به یادگار بگذارد. از این آثار برخی به زیور طبع آراسته شده و تعدادی هنوز به چاپ نرسیده‌اند.

الف) کتاب‌هایی که فعلاً به چاپ رسیده اند، عبارتند از:

التعلیقه علی العروه الوثقی (نظریات فقهی وی است که به صورت حاشیه بر کتاب العروه الوثقی نگاشته شده است)؛
استقامت؛
تفسیر سوره حجرات (تفسیری نو و اخلاقی از سوره حجرات)؛
پیشوای شهیدان (شرح زندگانی امام حسین علیه السلام از تولد تا شهادت)؛
حُسن یوسف (این کتاب که تفسیر سوره یوسف است، به وسیله حجه الاسلام شیخ مهدی غروی قوچانی در بیروت به عربی چاپ شده است)؛
دروغ؛
حسد؛
راه قرآن؛
رساله‌ای در قرآن شناسی؛
رساله‌ای در «العداله فی الفقه»؛
راه امام علی علیه السلام؛
راه حضرت محمد صلی الله علیه و آله؛
راه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف؛
زیارتنامه امام رضا علیه السلام؛
زن و آزادی؛
زیر درختان سدر (مجموعه داستان)؛
سخنان سران کمونیسم درباره خدا؛
فلسفه آزادی؛
مرد وفا؛
مقدمه غایه المرام؛
مقدمه نامه دانشوران؛
محمد فی ‌القرآن؛
نشانه‌هایی از او (دو جلد)؛
نگاهی به آثار شیخ طوسی؛
یوم الانسانیه، راجع به حدیث غدیرخم؛

ب) کتاب‌هایی که هنوز از مؤلف به چاپ نرسیده‌اند، عبارتند از:

الاجتهاد والتقلید (فقه استدلالی)؛
المسیح علیه السلام فی القرآن (این کتاب به وسیله مرحوم علی حجتی کرمانی ترجمه شده است)؛
اربعون و مأتا مسئله فقهیه (دویست و چهل سؤال فقهی)؛^[۸]
ارث الزوجه (این کتاب فقه استدلالی است و به پیشنهاد آیت الله العظمی ‌‌بروجردی قدس سره نوشته شده است)؛
الفقه علی مذاهب اهل البیت علیهم السلام (کتاب الصلاه)؛
القواعد الثلاث (قاعده الفراغ والتجاوز والحیلوله)؛
الفلسفه العلیا؛
اسلام ما (معرفی اسلام به زبان ساده)؛
الجهاد والثوره؛
بانوی کربلا (ترجمه کتابی است از بنت الشاطی، نویسنده معروف مصری، درباره زندگی حضرت زینب سلام الله علیها)؛
برهان صدیقین؛
سبد (مجموعه‌ای است همانند کشکول)؛
خلیفه الرسول الله؛
خواجه نصیرالدین طوسی؛
حاشیه بر اسفار صدرالمتألهین؛
درست و نادرست؛
دیوان شعر؛
رساله فی الاجزاء؛
رساله فی الحکم نجاسه الباطن؛
رساله فی الشبهه العبائیه؛
رساله فی ملاقی (احداطراف الشبهه المحصوره)؛
رساله فی مقدمه الواجب؛
صحائف فی الفلسفه (حاشیه بر منظومه حاج ملا هادی سبزواری)؛
مقدمه نهج الحق (مرحوم علامه حلی)؛
نفایس الاصول.

فرزندان

از آیت الله سید رضا صدر، شش فرزند (سه پسر و سه دختر) به یادگار مانده است. فرزندان پسر او عبارتند از:

دکتر سید کاظم صدر، ساکن تهران و از اساتید دانشگاه شهید بهشتی؛
دکتر سید محمد صدر، ساکن تهران و یکی از معاونان دکتر خرازی وزیر امور خارجه؛
طلبه فاضل حجه الاسلام سید مهدی صدر، ساکن قم.

نام دامادهای آیت الله صدر عبارت است از:

مرحوم شیخ علی حجتی کرمانی، از علمای فاضل تهران؛
آقای سید باقر خسروشاهی، که ساکن تهران، از مدرسین و مسئول مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین تهران است؛
سید محمد شبیری (فرزند آیت الله سید موسی شبیری زنجانی)، ساکن قم.

وفات و محل دفن

بزرگ خاندان صدر حضرت آیت الله حاج سید رضا صدر، بعد از سال‌ها زحمت و مجاهدت علمی، در دوازدهم آبان ۱۳۷۳ ش (۲۸ جمادی الاول ۱۴۱۵ ق) در ۷۶ سالگی مقارن ظهر، بر اثر ایست قلبی دارفانی را وداع گفت و به دیدار معبود خویش شتافت. روز بعد، پیکر پاکش با حضور گسترده علما، بزرگان، بستگان و گروه‌های مختلف مردم از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام تا حرم حضرت معصومه سلام الله علیها باشکوه خاصی تشییع شد. پس از به جای آوردن نماز به وسیله حضرت آیت الله حاج سید موسی شبیری زنجانی، در صحن بزرگ (آینه)، حجره ۳۳ به خاک سپرده شد. به پاس سال‌ها خدمت آن عالم بزرگ در راه فرهنگ اسلام، مراسم مختلف عزاداری و مرثیه سرائی برگزار گردید.

بدین مناسبت پیام تسلیتی از طرف مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای به شرح زیر صادر گردید: «بسم الله الرحمن الرحیم. جناب آقای سید محمد صدر دام بقائه! درگذشت والد گرامی ‌‌شما، عالم بزرگوار و شریف الحسب والنسب، آیت الله آقای سید رضا صدر را به خاندان معظم، مخصوصاً به والده مکرمه و فرزندان ایشان و اصهار محترم و مکرم آن خانواده جلیل، تسلیت عرض می‌‌کنم و رحمت و مغفرت الهی را برای آن شادروان و صبر و اجر برای بازماندگان از خداوند متعال مسئلت می‌‌نمایم. سید علی خامنه‌ای ۱۶/۸/۱۳۷۳».

پانویس

پرش به بالا↑ منابع این مقاله عمدتاً عبارتند از: امام موسی صدر؛ بغیهالراغبین، مرحوم آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین؛ امل الامل، سید محسن جبل عاملی؛ سیری در زندگی استاد شهید مطهری؛ نامه‌های بجامانده از خانواده صدر؛ مشاهدات اینجانب از زندگی آن مرحوم در زمان حیاتش.
پرش به بالا↑ جهت اطلاع بیشتر از زندگی وی به جلد «سوم ستارگان» حرم صفحه ۲۰۵ به بعد مراجعه شود.
پرش به بالا↑ جهت اطلاع بیشتر از زندگی ایشان به همان مدرک یا به کتاب گنجینه دانشمندان، شریف رازی مراجعه شود.
پرش به بالا↑ بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۷۶٫
پرش به بالا↑ اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، ص ۲۲۳٫
پرش به بالا↑ «صور» یکی از شهرهای شیعه نشین لبنان است.
پرش به بالا↑ برگرفته از سوره مومنون، آیه ۱۴٫
پرش به بالا↑ این کتاب حالت تمرینی دارد و مؤلف سؤالات آن را به صورت اجتهادی پاسخ داده است. مؤلف در مقدمه کتاب اظهار داشته که اگر فردی تعدادی از این مسائل را حل کند، قطعاً مجتهد است.