استان قدس رضوی و موقوفات ان
- شناسه خبر: 12420
- تاریخ و زمان ارسال: ۲۴ مرداد ۱۳۹۵ ساعت ۰۷:۳۹
- نویسنده: تحریریه بقاع خبر
مسلمانان و شیفتگان حضرت رضا، علیهالسلام، از هنگام شهادت آن حضرت برای هزینه نگهداری از مضجع شریف، اموال و رقباتی را وقف کرده اند که چکونگی آن بر ما مکشوف نیست، زیرا با حملات اقوام و منازعات تاریخی، اسناد اولیه از بین رفته و اطلاع چندانی از گذشته های دور در دست نیست.
قدیمیترین سند موجود وقف به تاریخ ۹۳۱ ه ق و به نام عتیق علیبناحمد ملک طوسی بازمیگردد؛ در حالی که وجود پارهای از قرآنهای وقفی، سنت وقف را تا سده چهارم – سال ۳۹۳ ه ق – به عقب میبرد.
پس از آن وقفنامه ی علاءالدین حاجی قدمت بیشتری دارد که تاریخ آن سال ۹۳۳ ه ق را نشان میدهد. واقف آن ۱۸/۵ سهم از مزرعه ی احمدآباد تربت حیدریه را برای ساختن رباطی در بلوک رخ برای استراحتگاه زوار و فرش و روشنایی حرم مطهر وقف کرده است.
دیگر، باید از وقفیات قرن دهم هجری نظیر موقوفات سید لطیف شاه حسینی (۹۴۰ ه ق) و سید جلالالدین محمد (۹۵۰ ه ق) و سید ابوالفتح علی الحسینی (۹۵۷ ه ق) و بیک آغا خانم ذوالقدر (۹۹۷ ه ق) نام برد که همگی به استثنای مورد اخیر، رقبات مفصلی است و عواید قابل ملاحظهای دارد. از قرون ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ اسناد فراوانی در این باب موجود است.
شمارش رقبات وقفی در طومارهای علیشاهی (تحریر شده به سال ۱۱۶۰ ه ق) و عضدالملکی (تحریر شده در سال ۱۲۷۴ ه ق) حاکی از این واقعیت است که پارهای از سودجویان به انحاء مختلف رقبات وقفی را متصرف میشدهاند، و لذا احصای رقبات وقفی دراین دو طومار را باید سند وقفیات آستان قدس رضوی به شمار آورد که با توجه به نشان مهر و امضای معتمدین ذیل طومارهای مذکور، در مراجع قانونی کشور معتبر است.
اینک تمامی وقفنامه ها بازخوانی شده است و متن بازخوانی شدهی آنها در پایگاه نرم افزاری آستان قدس موجود است.
توزیع و پراکندگی جغرافیایی موقوفات
پراکندگی جغرافیایی موقوفات آستان قدس رضوی در طول تاریخ به این شرح است: الف. استان خراسان: مشهد، چناران، قوچان، شیروان، بجنورد، فاروج، فریمان، تربت جام، باخرز، نیشابور، سبزوار، تربت حیدریه، کاشمر، گناباد، سرخس و بیرجند؛
ب. استان گلستان: گرگان؛
ج. استان مازنداران: ساری، چالوس؛
د. استان گیلان: رشت، لاهیجان، لنگرود؛
ه. استان تهران: ورامین، تهران، کرج، گرمسار؛
و. استان قزوین: قزوین؛
ز. استان کرمان: کرمان، بم، راور، سیرجان، رفسنجان؛
ح. استان یزد: یزد؛
ط. خوزستان: شوشتر؛
ی. استان فارس: شیراز، نیریز؛
ک. استان اصفهان: اصفهان،
ل. موقوفات خارج از کشور: سوریه، افغانستان، آذربایجان شوروی، هندوستان.
نوع اموال وقفی
این اموال انواع متعددی دارند که با بررسی وقفنامههای موجود در آستان قدس، به این قرار است:
املاک مزروعی، اراضی شهری، دکاکین، منزل، اتومبیل، سپردههای ثابت بانکی، سهام کارخانهها، بیمارستان، آسیاب، قنات، موتور چاه آب، چاه آب، باغات، کتب خطی، و چاپی، و مجموعههای هنری.
موارد مصرف عواید موقوفات
عمدهی مصارف عواید موقوفات آستان قدس رضوی در ۲۵ فصل طبقهبندی شده که هر یک از این فصول نیز به موادی تقسیم پذیرند. این فصول ۲۵ گانه عبارتند از:فصل اول: حقوق متولیان؛
فصل دوم: حقوق ناظران؛
فصل سوم: سوخت روشنایی حرم مطهر؛
فصل چهارم: پاکسازی و خوشبو کردن حرم مطهر؛
فصل پنجم: خادمان، حافظان، دربانان، فراشان، مؤذنان و کفشداران؛
فصل ششم: تعمیرات حرم مطهر؛
فصل هفتم: دارالشفاء و بیمارستانهای وابسته؛
فصل هشتم: مهمانسرا و اطعام؛
فصل نهم: زوار؛
فصل دهم: برگزاری مراسم جشن و سرور در اعیاد مذهبی و پرداخت عیدی به خدام و ایتام سادات؛
فصل یازدهم: سوگواری و روضهخوانی برای معصومین و ائمه اطهار (علیهمالسلام)؛
فصل دوازدهم: ایتام سادات؛
فصل سیزدهم: سادات، طلاب و اهل علم؛
فصل چهاردهم: فقرا و مستمندان؛
فصل پانزدهم: فرش حرم مطهر؛
فصل شانزدهم: کتابخانههای آستان قدس؛
فصل هفدهم: نایب الزیاره؛
فصل هجدهم: خیرات و مبرات؛
فصل نوزدهم: حافظان مقابر خانوادگی واقفان؛
فصل بیستم: اولاد و ذویالارحام واقفان؛
فصل بیست و یکم: موقوفات مطلقهی آستان قدس رضوی (حق مصرف عواید این گونه وقفنامهها بدون ذکر نوع آن به آستان قدس رضوی واگذار شده است.)؛
فصل بیست و دوم: موقوفات مطلبهی آستان قدس رضوی (عواید موقوفات احصا شده در طومارهای علیشاهی و عضدالملکی که بدون ذکر مصرف در طومارها درج شدهاند برای مصالح آستان قدس رضوی هزینه میشوند.)؛
فصل بیست و سوم: موقوفات مطلقهی آستان قدس رضوی (رقباتی است که از محل عواید آستان قدس رضوی خریداری شده است. عواید این رقبات نیز در مسیر مصالح آستان قدس رضوی هزینه میشود.)؛
فصل بیست و چهارم: مصارف متفرقه (یا به تعبیری سایر مصارف که در قالب ۲۳ فصل مذکور نمیگنجد، نظیر شیرخوارگاه، فرش و بوریا برای مسجد گوهرشاد، سقاخانه، شهرداری، فرمانداری، استانداری،تأمین هزینهی تحصیلی شاگرد اول دانشکدهی پزشکی تهران و…)؛
فصل بیست و پنتجم: امور فرهنگی (تأمین بخشی از مخارج دبستانها، هنرستانها و کمک به محصلان مستضعف این واحدها با ذکر نام دبستان و هنرستان و نیز تأسیس دانشگاه، مدرسه، دبیرستان، و یتیمخانه…)
اقدامات حفاظتی از موقوفات
۱٫ ایجاد شرایط فیزیکی لازم برای حفظ نفایس (مکان ویژه، کنترل منظم گرما و سرما، آسیبشناسی آثار، آفتزدایی…).
۲٫ برگردانیدن مالکیت وقف در اراضی و املاکی که در گذشته مورد تجاوز قرار گرفته است.
۳٫ رعایت غبطهی وقف در هر مورد؛
۴٫ تلاش زیاد برای آباد نگهداشتن رقبات وقفی؛
۵٫ چند و چونی موقوفات آستان قدس رضوی با شمارهای مخصوص در دفتری با نام دفتر ثبت موقوفات درج میگردد.
۶٫ اسناد موقوفه، زیرشمارهی مخصوص خود در بایگانی مخطوطات کتابخانهی مرکزی آستان قدس رضوی ضبط میگردد.
۷٫ هر موقوفه پس از تحویل و ثبت، توسط واحدهای آستان قدس نگهداری و حفاظت میشود و به هنگام ضرورت مورد استفاده قرار میگیرد.
فعالیتهای اقتصادی در آستان قدس رضوی قبل و بعد از انقلاب
فعالیتهای آستان قدس رضوی در دو دههی پس از انقلاب توانسته است چرخهی اوقاف را در چنان مدار سازندهای قرار دهد که با گردش وقف در دوران پیش از انقلاب تفاوتی بس عمیق دارد و تشخیص آن به آسانی قابل مشاهده است، و ما به دلیل گسترده بودن این محور تنها به بیان گوشهای از آن بسنده میکنیم:
واحدهای فرهنگی آستان قدس در دوران پیش از انقلاب در سه واحد: «ادارهی امور فرهنگی»، «کتابخانهی مرکزی» و «موزه» خلاصه میشد، در حالی که پس از انقلاب شمار آنها به پانزده واحد میرسد که از نگاه آمار، افزایشی ۴۰۰ درصدی را نشان میدهد. پیش از انقلاب، آستان قدس فاقد واحد آموزشی بود، در حالی که اینک ۱۵ واحد آموزشی دارد که با حدود ۶ هزار دانشآموز و دانشجو مشغول فعالیت است. شمار کتابخانههای آستان قدس رضوی، پیش از انقلاب از ۵ کتابخانه تجاوز نمیکرد، ولی هم اینک دارای ۲۷ کتابخانه است. از جملهی این کتابخانهها میتوان به این کتابخانهها اشاره کرد:
کتابخانهی مرکزی، کتابخانهی امام صادق (علیهالسلام) در مشهد، کتابخانهی شیخ هاشم قزوینی در مشهد، کتابخانهی مسجد گوهر شاد، کتابخانهی وزیری یزد، کتابخانهی ملک در تهران، کتابخانهی مرتضوی در یزد، و کتابخانهی آیتالله بروجردی در بروجرد.
واحدهای کشاورزی آستان قدس در سالهای پیش از انقلاب تنها سه مورد بوده که اینک به ۱۵ مورد افزایش یافته است. واحدهای صنعتی آستان قدس پیش از انقلاب ۶ واحد بوده و اکنون به ۲۵ واحد میرسد.
به جهت بهرهبرداری مدبرانه از برکات وقف، امروز در جای جای ایران اسلامی شرکتها، مؤسسات و سازمانهای وابسته به آستان قدس به فعالیت پیگیر مشغولند که تنها برخی از آنها را نام میبریم:
– شرکتها کشت و صنعت اسفراین؛
– شرکت کشت و صنعت کاشمر؛
– مؤسسهی موقوفات یزد و کرمان؛
– سازمان باغات آستان قدس رضوی؛
– سازمان موقوفات و کشاورزی جنوب خراسان؛
– مؤسسهی کشت و صنعت مزرعهی نمونهی آستان قدس رضوی؛
– سازمان موقوفات ملک؛
– شرکت کشت و صنعت سرخس؛
– مؤسسهی موقوفات و کشاورزی سمنان – مرکز دامغان؛
– طرح کشاورزی راور؛
– سازمان موقوفات و کشاورزی چناران؛
– مؤسسهی موقوفات یزد و کرمان؛
– سازمان موقوفات و کشاورزی جنوب خراسان؛
– کارخانهی قند آبکوه؛
– کارخانهی قند چناران؛
– کارخانهی قند تربت حیدریه؛
– کارخانهی نان قدس رضوی؛
– شرکت سرم سازی ثامن؛
– شرکت گرانیت قدس.
شایان ذکر است علاوه بر هزاران نفر مستأجرین اراضی زراعی موقوفه که ضمن اشتغال مؤثر، به تولید نیازهای جامعه میپردازند، بیش از ۱۵ هزار نفر در تشکیلات آستان قدس رضوی و شرکتها و مؤسسات وابسته به کار مشغولند.
در زمینههای درمانی و خدماتی نیز آستان قدس به نسبت سالهای پیش از انقلاب از رشدی درخشان برخوردار بوده که قطع نظر از افزایش تعداد آنها از ۶ واحد به ۱۱ واحد، کیفیت هر یک نیز به نحو چشمگیری تحول یافته است و ما در این میان تنها با اشارتی گذرا اسامی این واحدها را میآوریم:
۱٫ دارالشفای امام؛
۲٫ دارالشفای شماره ۲؛
۳٫ پلی کلینیک دندان پزشکی؛
۴٫ مرکز طب تصویری؛
۵٫ داروخانه ی امام؛
۶٫ داروخانه ی امام (واحد شمارهی ۲)؛
۷٫ بیمارستان چناران؛
۸٫ توسعهی واحدهای درمانی یزد و کرمان و سیرجان؛
۹٫ بخش قلب بیمارستان امام رضا (علیهالسلام)؛
۱۰٫ مؤسسه ی امداد آستان قدس رضوی؛
۱۱٫ توسعهی مهمانسرای حضرت.
توضیح اینکه در حال حاضر سالیانه بیش از ۷۹۶۸۲۶ نفر از خدمات درمانی آستان قدس استفاده میکنند و بالغ بر ۲۳۴۵۷۵۱ نفر در مهمانسرای حضرت پذیرایی میشوند.
آستان قدس رضوی توانسته یکی از بزرگترین پروژههای کشور را در بازسازی اطراف حرم مطهر به اجرا درآورد که انجام آن بدون تردید جز با نظارت دقیق و اشراف فراگیر شخص تولیت عظمی شدنی نبود. این دگرگونی تا بدان جا پیشروی داشته که وسعت و تعداد اماکن در وضع موجود با وضع آن در سالهای پیش از انقلاب قابل مقایسه نیست. استقلال این مجموعه از تشکیلات رسمی کشور و قائم به ذات بودن آن نیز از دیگر عواملی است که موجب شده با گامهای استوارتری راهی چنین دشوار را بپیمایند.
این نکته نیز گفتنی است که بازسازی اطراف حرم مطهر با در نظر گرفتن افزایش زائران آستانهی حضرتش (علیهالسلام) در دهههای آتی طراحی شده که این نیز حاکی از آیندهنگری مدیریت کلان این وقف – مجموعه است.
این بازسازی پر گستره بناهایی است به سطح بالغ بر ۳۱۶۵۰۰ مترمربع که مهمترین آنها عبارتند از:
۱٫ دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛
۲٫ بنیاد پژوهشهای اسلامی؛
۳٫ بخش اداری حوزهی علمیه خراسان؛
۴٫ مدرسه ی علمیه؛
۵٫ خوابگاه مدرسه ی علمیه؛
۶٫ ساختمان پیر پالاندوز؛
۷٫ سرای امین؛
۸٫ بستهای شیخ بهایی، شیخ طوسی، شیخ طبرسی، شیخ حرعاملی، بست غربی صحن جامع رضوی و بست خیابان امام رضا (علیهالسلام)؛
۹٫ مسجد عیدگاه؛
۱۰٫ سرویسهای بهداشتی در قطاع غربی و شمالی؛
۱۱٫ صحن جامع رضوی به سطح تقریبی ۷۷۰۰۰ مترمربع؛
۱۲٫ صحنهای جنبی صحن جامع؛
۱۳٫ صحن جمهوری اسلامی؛
۱۴٫ رواق دارالولایه؛
۱۵٫ صحن قدس؛
۱۶٫ موزهی فرش؛
۱۷٫ سردرهای خیابانهای طبرسی و شیرازی و نواب؛
۱۸٫ کتابخانه و موزه؛
۱۹٫ فضاهای خدماتی (سفرهخانه)؛
۲۰٫ فضاهای اداری (مرکز مدیریت حوزهی علمیهی خراسان)، دارالتولیه؛
۲۱٫ نمایشگاها و فروشگاهها؛
۲۲٫ زیر گذر اطراف فلکه؛
۲۳٫ دور برگردانهای شیرازی، نواب و طبرسی.
بارگاه ملکوتی ثامن الحجج (علیهالسلام)، زیرمجموعه هایی هنری را نیز در خود جای داده که نمیتوان از آنها چشم پوشید. از جملهی این مجموعه های هنری موزه ی قرآن آستان قدس رضوی است. در طبقه ی فوقانی این موزه، قرآنهایی منسوب به خط مبارک حضرت علی (ع)، امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) و امام رضا (ع) بر پوست آهو وجود دارد که بر قداست این موزه افزوده و واقف همه ی آنها شاه عباس اول است.
در دور تا دور دیوارهای اطراف طبقهی فوقانی هشت برگ قرآنی بزرگ به دیوارها نصب میباشد که به قرآن «بایسنقری (بایسنقر میرزا پسر شاهرخ تیموری) مشهور است. این قرآن، به قرآن صد منی شهرت دارد که نادرشاه افشار آن را برای کشورگشایی با خود حمل میکرده است.
جنس کاغذ این قرآن نوعی پارچه است که آن را «خانبالغ» میگویند.
قدیمیترین قرآن وقفی حرم مطهر امام رضا علیهالسلام – مربوط است به سال ۳۹۳ ه ق که توسط محمد بن کثیر، وزیر سلطان محمود و صاحب دیوان مسعود غزنوی، مستقیما وقف بارگاه رضوی شده که این خود سندی است برای پیشینهی هزار و اندی سالهی کتابخانهی آستان قدس رضوی.
پرکارترین و نفیس ترین قرآن موزه مربوط است به عبدالقادر حسینی شیرازی که تاریخ آن به نیمهی دوم قرن دهم بازمیگردد. چند برگ از اول این قرآن و چند برگ از وسط آن و چند برگ از آخر آن به طرز بسیار نفیسی با طلا و سفیداب و لاجورد تذهیب شده و تمامی آیه الکرسی با طلای برجسته که جلد آن از «سوخت» میباشد نوشته شده است. واقف این قرآن محمدقلی شاطرباشی است.
ملاحظه میشود که امکانات یک وقف – مجموعه همراه با مدیریت دانا و توانا چه تأثیر چشمگیری بر حوزههای فرهنگ، اقتصاد و خدمات نهاده است و با چه قدرتی در کنار دولت اسلامی برای رفع تنگناهای موجود در هر زمینه دامن همت به کمر زده و راهگشا و حلال مشکلات شده است.
در پایان، ذکر این مهم ضروری مینماید که موقوفه های آستان قدس بیآنکه از نیت واقف عدولی حاصل شده باشد، شکل استهلاکی نوینی یافته که خود موجب بالندگی بیش از پیش و روز آمد شدن آنها میگردد و همانگونه که از این مختصر پیداست گردش کار در رقبات موقوفه، این امکان را به آستان قدس بخشیده که نه تنها اصل سرمایه از میان نرود بلکه رو به رشد باشد. علاوه بر آن در بسیاری موقوفه ها، واقف، تصرف متولی در وقف را آزاد گذارده تا به تشخیص و صلاحدید خود اموال وقفی را در جهتی سازنده قرار دهد، و موفقیتهای به دست آمده در این وقف – مجموعه را باید وامدار برخورداری از همین آموزه دانست.
سخن به پایان میبریم که ورود به عرصه برکت خیز وقف، این صدقه همیشه جاری و آثار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن از حوصلهی این مختصر بیرون مینماید، بویژه آنکه سخن از وقف در دومین کلان شهر مذهبی جهان است و لایه برگرفتن از همهی اجزای آن البته فرصتی بسیار فراختر و پر پهناتر میطلبد.
انتهای پیام/