زیارت عاشورا در طول قرون و اعصار متمادی

به گزارش بقاع خبر،  بخش نخست: منابع و اعتبار سند زیارت عاشورا

بی‌تردید مشهورترین زیارتِ رسیده از اهل‌بیت علیهم‌السلام که در طول تاریخِ تشیّع، نام و یاد حضرت امام حسین علیه‌السلام را در دل‌های شیعیان زنده کرده، زیارت عاشوراست. این زیارت در طول قرون و اعصار متمادی مورد توجه شیفتگان حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام بوده است. عالمان بزرگ شیعه ضمن نقل و ذکر فضایل و آثارش، بر خواندن آن مداومت داشته‌اند.
چنین شهرتی که زیارت عاشورا را به شعار شیعه تبدیل کرده است، با وجود آیات و روایات فراوانی که مضمون آن‌ را تأیید می‌کند، ما را از بررسیِ سند برای اثبات اعتبار آن بی‌نیاز می‌کند؛ اما با این وجود، در این مقدمه، به‌طور خلاصه به منابع اصلی و اعتبار سندِ زیارت عاشورا و همچنین اهمیت آن زیارت اشاره می‌کنیم.

۱. منابع اصلی زیارت عاشورا

کهن‌ترین منبع برای زیارت عاشورا، کتاب ارزشمند کامل‌الزیارات تألیـف جعفر ابن قولویه قـمی قدس‌سره (م ۳۶۹) است. (کامل‌الزیارات، ابن قولویه، ص ۳۳۲) پس از ایشــان، شیــخ طـوسی قدس‌سره (م ۴۶۰) در کتاب مصباح‌المتهجد فی عمل السنه معروف به مصباح کبیر (مصباح‌المتهجد، الشیخ الطوسی، ص ۷۷۶) و همچنین در کتاب مختصر مصباح‌المتهجد فی عمل السنه معروف به مصباح صغیر (مختصر مصباح‌المتهجد، الشیخ الطوسی، ص ۵۸۸) نیز این زیارت را روایت کرده است.
بی‌تردید، شیخ طوسی قدس‌سره خودش مصباح کبیر را خلاصه کرده و با عنوان مختصر مصباح‌المتهجد فی عمل السنه در اختیار عموم قرار داده است. دو دلیل زیر نشان می‌دهند که مؤلف مصباح صغیر، شیخ طوسی قدس‌سره است:
۱. شیخ طوسی قدس‌سره در الفهرست، خود نام این کتاب را در میان تألیفاتش یاد می‌کند:
«[۷۱۴] ۱۲۹ـ مُحَمَّدُبْنُ الْحَسَنِ‌بْنِ عَلیٍّ الطّوسیُّ، مُصَنِّفُ هذَا الْفِهْرِسْتِ، لَهُ مُصَنَّفاتٌ، مِنْها: … وَ لَهُ کِتابُ مِصْباحِ‌الْمُتَهَجِّدِ فی عَمَلِ السَّنَهِ کَبیرٌ، … وَ لَهُ کِتابُ مُخْتَصَرِ الْمِصْباحِ فی عَمَلِ السَّنَهِ …» (الفهرست، الشیخ الطوسی، ص ۲۴۰ تا ۲۴۲)
۲. در مقدمۀ مصباح صغیر، شیخ طوسی قدس‌سره خودش می‌فرماید:
«هنگامی‌که عبادت‌های سال را در کتابی _ که آن را مصباح‌المتهجد نامیدم _ گردآوری کردم و در آن، عبادت‌ها و دعاهای انتخاب‌شده‌ای را فراهم آوردم که در هیچ کتاب و مجموعه‌ای یافت نمی‌شد _ چراکه آنها را از جاهای پراکنده و دور از یکدیگر گردآورده بودم … و خدای تعالی به‌پایان بردنش را بر من آسان فرمود _ در این مطلب اندیشه کردم که چه‌بسا کسی که به این کتاب نگاه افکند، عمل کردن به همۀ‌ آن برایش گران ‌آید و انجام دادن بیشترِ مواردِ آن برایش دشوار بنماید، … تصمیم گرفتم آن را مختصر کنم و مجموعه‌ای از آن فراهم آورم که انجام‌دهنده، آن را سنگین نداند و بیننده آن را دشوار مپندارد. …» (مختصر مصباح‌المتهجد، الشیخ الطوسی، ص ۸۵)

۲. اعتبار سند زیارت عاشورا

گرچه بر اساس روش نخست برای اعتبارسنجیِ حدیث که روش «توثیق صدوری» است، زیارت عاشورا یکی از معتبرترین روایات نقل‌شده از معصومین علیهم‌السلام است، اما حتی بر اساس دومین شیوه یعنی روش «توثیق سندی» نیز، زیارت عاشورا، دستِ‌کم در یکی از نقل‌های آن، با سخت‌گیرانه‌ترین رویکردِ رجالی، کاملاً معتبر و قابل‌اعتماد است.
از آنجا که اهتمام اصلیِ کتاب حاضر، این است که اعتبار فقره‌های پایانیِ زیارت عاشورای مشهور را اثبات کند، در این مجال، فقط به خلاصه‌ای از اعتبار سندِ زیارت عاشورا بسنده می‌کنیم:

خلاصۀ اعتبارسنجی زیارت عاشورا

ابن قولویه قدس‌سره زیارت عاشورا را در کامل‌الزیارات با دو سند اصلی از حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام نقل کرده است. شیخ طوسی قدس‌سره نیز در مصباح کبیر و همچنین در مصبـاح صغیـر، این زیــارت را با دو سنــد، نخست از حضـرت امام باقر علیه‌السلام و سپس از حضرت امام صادق علیه‌السلام روایت کرده است.
در مصباح‌المتهجد بعد از نقل زیارت عاشورا از قول علقمه، چنین آمده است:
«محمدبن خالد طَیالِسی، از سیف‌بن عَمیره نقل کرده است که همراه صفوان‌بن مهران جمّال و جمعی از اصحاب به‌سوی نجف رفتیم. وقتی‌که از زیارت فارغ شدیم، صفوان روی خود را به سمت ناحیۀ اباعبدالله علیه‌السلام (کربلا) برگرداند و به ما گفت: «از این مکان (نزد سر مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام)، امام حسین علیه‌السلام را زیارت کنید که امام صادق علیه‌السلام از اینجا به آن حضرت اشاره کردند در حالی ‌که من در خدمتشان بودم.
راوی گفت: پس صفوان همان زیارتی را که علقمهبن محمد حَضْرمی از امام باقر علیه‌السلام در روز عاشورا نقل کرده است، خواند…».
بر اساس بررسی و نظر عالمان بزرگوار رجالی، این سندِ زیارت عاشورا صحیح است؛ زیرا طریق شیخ طوسی قدس‌سره به محمدبن خالد طَیالِسی معتبر است و همچنین خود محمدبن خالد طَیالِسی و سیف‌بن عَمیره موثق هستند. (برای آگاهی بیشتر دربارۀ اعتبار سند زیارت عاشورا بنگرید به: شفاء‌الصدور فی شرح زیاره العاشور، الطهرانی، ج ۱، ص ۵۷؛ جرعه‌ای از دریا، شبیری زنجانی، ج ۱، ص ۲۵۲؛ زیاره عاشوراء تحفه من السماء، الداوری، ص ۶۸؛ اعتبار زیارت عاشورا و رفع برخی از شبهات، کریمی قمی، ص ۳۹، میزان تشیّع، عندلیب همدانی، ص ۵۸)

علت عدم نقل زیارت عاشورا در کتب اربعۀ شیعه

برخی گفته‌اند: اگر زیارت عاشورا یک زیارت معتبر است، چرا در کتب اربعۀ شیعه نقل نشده است؟
در پاسخ می‌گوییم:
اولاً: درست است؛ زیارت عاشورا با اینکه مشهورترین زیارت و برخوردار از سندی محکم است؛ اما در مجامع روایی متقدم شیعی نقل نشده است؛ در حالی که به عنوان‌نمونه، زیارت جامعۀ کبیره در دو کتاب از کتب اربعه: کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق قدس‌سره و تهذیب الاحکام شیخ طوسی قدس‌سره نقل شده است؛ آری، عالمان شیعه، زیارت عاشورا را تنها در کتب دعا و زیارت نقل کرده‌اند.
به نظر می‌رسد مؤلفانِ کتب اربعه از نقل زیارت عاشورا در آن کتاب‌های مهم خودداری کرده‌اند، به این دلیل که می‌خواسته‌اند این منابع مهم حدیثی شیعه را از گزند حوادث حفظ کنند. منابعی که پیوسته در کرسی‌های درس به آنها مراجعه می‌شده و مورد توجه عالمان شیعه و نیز اهل‌تسنن بوده است.
در فصل‌های آینـدۀ این کتـاب، پس از آشنـایی با نسخـه‌های فراوان مصباح کبیر و مصباح صغیر _ که آثار تقیّه در آنها مشهود است _ پی می‌بریم که شیعیان از ناحیۀ این زیارت در قرن‌های مختلف در تنگنا بوده‌اند. از این‌رو روشن است که عدم نقل زیارت عاشورا در کتب اربعۀ شیعه، اقدامی بسیار سنجیده بوده است.
ثانیاً: این‌گونه نیست که اگر زیارتی در کتب اربعه نقل نشده باشد، بی‌اعتبار باشد. به عنوان نمونه، «زیارت امین‌الله» که از معتبرترین زیارت‌هاست، در کتب اربعه نقل نشده است.